Artikelen

Naschrift Hendrik Thomasz. Laers
In het Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek is over Hendrik Thomasz. Laers de volgende informatie te vinden:
‘Hendrik Thomasz. Laers, ook wel Hendrik Thomassen genoemd, geb. te Amsterdam, data van geb. en overl. onbekend. Laers sloot zich al vroeg aan bij de Hervormden in Amsterdam en woonde in 1566 meermalen de predikatiën bij. Toen Hendrik van Brederode van Febr. tot April 1567 in Amsterdam was, hielp Laers dezen zooveel hij kon; bij het vertrek van Brederode moest Laers ook uit Amsterdam vluchten en ging zeer waarschijnlijk naar Oostfriesland. 25 Aug. 1567 komt de schout in Amsterdam zijn goederen beschrijven, 4 Nov. 1567 wordt hij voor de laatste keer opgeroepen om zich te verdedigen en 27 Nov. 1567 wordt Laers verbannen met verbeurdverklaring zijner goederen. Zijn huis in Amsterdam werd ook aangeslagen. Laers sloot zich bij de Watergeuzen aan. In Mei 1568 kruist hij voor Delfzijl; 23 Juni 1568 neemt hij met Sonoy en andere Watergeuzen in de haven van Emden een schip en krijgt 1 Juli 1568 van den prins van Oranje een lastbrief. Met Sonoy is hij de eerste Watergeus die zulk een brief ontving. 7 Juli 1568 valt Laers de vloot van Boschuyzen op de Eems aan en jaagt deze naar zee. 29 Dec. 1569 klaagt de stad Bremen over zijn rooverijen. Hij werkt samen met Bernardinus Geerlofsz. en Dirk van Bremen, ook gevluchte Amsterdammers. In Nov. 1571 is Laers bij Sandwich; 16 Febr. 1572 moest hij wegens een storm den haven van Rye binnen loopen; men liet Laers daar dadelijk toe. Op 1 April 1572 was hij bij de inneming van den Briel.
Bron: Blok, P.J. en P.C. Molhuysen, Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek (Instituut voor Nederlandse Geschiedenis), Leiden 1924.

Serinettes in de praktijk
Op grond van 18^e en 19^e eeuwse literatuur en krantenadvertenties kunnen we concluderen dat serinettes werden gebruikt om kanaries een melodietje aan te leren. Het africhten vond plaats buiten gehoorsafstand van zingende soortgenoten en begon als de kanarie nog heel jong was en nauwelijks soorteigen zang had gehoord. Hiervoor zagen we dat ca. 1800 het gebruikelijk was om meerdere kanaries tegelijk af te richten en het kanaries aanleren van melodietjes een lucratieve aangelegenheid, voor sommigen zelfs een belangrijke neveninkomsten was. Mij zijn geen tekeningen of schilderijen bekend van dergelijke trainingscentra voor ‘geleerde’ kanaries. Er zijn wel prenten en schilderijen gemaakt van personen die aan de slinger van een serinette draaien. Het is echter de vraag of de kunstenaars een situatie hebben vastgelegd waarin een jonge kanarie wordt afgericht.
Naast een aan René Gaillard toegeschreven, gravure zijn mij tot dusver vier 18^e eeuwse schilderijen bekend waarop een afgebeelde persoon aan de slinger van een serinette draait.
Op de uit ca.1765 daterende gravure van René Gaillard (1719-1790) is een vrouw afgebeeld die in een eenvoudige omgeving, een keuken?, een kanarie een liedje voorspeelt op een serinette. Bij de prent is een achtregelig gedichtje afgedrukt met de titel ‘L’heureux serin’.
De mij bekende schilderijen zijn:
- The Graham Children, in 1742 geschilderd door William Hogarth (1697-1764) (Collectie The National Gallery, London).
- La Charmeuse (De bekoorlijke dame), ca. 1750 geschilderd door Jean- François Gilles (Colson), 1733-1803) (Collectie Fine Arts Museums of San Francisco, San Francisco).
- La Serinette, in 1751 geschilderd door Jean-Baptiste Siméon Chardon (1699-1779), (Collectie Musée du Louvre, Paris).
- Micaela Maria de las Nieves Fourdinier, in 1783 geschilderd door Luis Pablo Saturnino Paret y Alcázar (1746-1799) (Collectie Museo Nacionale del Prado, Madrid)

Afbeelding. ‘The Graham Children’ (1742), geschilderd door William Hogarth (London, 1697-1764)

Van kermis naar vogeltentoonstelling

Deel II – Van landbouwtentoonstellingen tot zangkanariewedstrijden

door Jaap Plokker

Van agrarische tentoonstellingen naar pluimveetentoonstellingen
Als er etiketten te plakken vallen op de ontwikkeling van de tentoonstellingen in de tweede helft van de 19^e eeuw in Nederland dan zijn dat zonder twijfel ‘geografische schaalverkleining’, ‘differentiatie’ en ’specialisatie’. In voorafgaande zagen we dat de kunst- en nijverheidstentoonstellingen in het eerste decennium van de 19^e eeuw begonnen als grote nationale evenementen, maar in de eerste helft van de 19^e eeuw er, daarnaast, een regionale versnippering optrad. Zichzelf respecterende steden en regio’s begonnen ook eigen kunst- en nijverheidstentoonstellingen te organiseren. Aan deze tendens van geografische schaalverkleining werden die van inhoudelijke differentiatie en specialisatie toegevoegd.

Differentiatie en specialisatie
Was op de nijverheidstentoonstellingen aanvankelijk een scala aan economische branches vertegenwoordigd, in de tweede helft van de 19^e eeuw gingen sectoren en zelfs afzonderlijke beroepen eigen tentoonstellingen organiseren. Een paar willekeurige voorbeelden hiervan: in 1860 te Amsterdam een tentoonstelling ‘van hulpmiddelen voor het onderwijs’¹; ‘Tentoonstelling van visscherij-gereedschappen’ te Amsterdam, in 1861²; de ‘Nationale tentoonstelling van Metalen en daaruit vervaardigde Voorwerpen’ te ’s Gravenhage, in 1863³; in 1869 te Groningen een tentoonstelling ‘voor photographiën, natuurzelf- en kleurendruk’⁴; in 1880 een provinciale tentoonstelling van hout-, marmer- en decoratieschilderwerk, te Tilburg.⁵ De lijst is schier oneindig aan te vullen. Je kunt het zo gek niet bedenken of in de tweede helft van de 19^e eeuw werd er wel een tentoonstelling van georganiseerd. Het tentoonstellingsfenomeen was toen zo populair dat, met het speciaal voor de wereldtentoonstelling in London in 1851 gebouwde Crystal Palace als voorbeeld, in 1864 in Amsterdam het ‘Paleis voor Volksvlijt’ werd gerealiseerd. Dit imposante gebouw, dat in 1929 door brand verloren ging, was in het bijzonder bedoeld voor het organiseren van tentoonstellingen. Het merendeel van deze 19^e eeuwse tentoonstellingen beoogde niet uitsluitend het tonen van kennis en kunde, maar vertoonde ook kenmerken van een wedstrijd en bij de deelnemers bestond mede de intentie deelname en resultaten om te zetten in naamsbekendheid en klinkende munt.

Foto. Amsterdam, ‘Paleis voor Volksvlijt’ aan het Frederiksplein. Dit gebouw werd speciaal gebouwd voor tentoonstellingen. (Bron: Internet)

Hiervoor zagen we dat de vanuit Zeeland al snel over het hele land verspreide provinciale landbouwtentoonstellingen alras werden uitgebreid met, opnieuw te beginnen in Zeeland, streekgebonden agrarische tentoonstellingen. Na verloop van tijd ontstonden, naast deze allround provinciale en regionale, ook tentoonstellingen gericht op een specifiek onderdeel van de agrarische sector. Deze differentiatie uitte zich, bijvoorbeeld, in afzonderlijke tentoonstellingen voor de tuinbouw en de bloementeelt. In dit verband trof mij een lijvig ingezonden stuk in het ‘Provinciaal Dagblad van Noord Braband en ’s Hertogenbossche Stadscourant’ van 16 augustus 1853. De schrijver, die de ‘hoenderfokkerij’ een warm hart toedroeg, refereerde aan een in Engeland gehouden pluimveeverkoping en –tentoonstelling, waar, respectievelijk, forse prijzen waren betaald voor en lucratieve premies waren toegekend aan kippen. Opvallend was dat de voor de Engelse tentoonstelling ingeschreven rassen van over de hele wereld afkomstig waren: ‘Spaansche hoenders’, ‘Hamburger hoenders’, ‘Poolsche hoenders’, ‘Cochin-China hoenders’, ‘Maleische hoenders’. Schrijver pleitte er voor om, in navolging van wat in Engeland gebeurde, de hoenderfokkerij op agrarische tentoonstellingen als volwaardige inzendingen te beoordelen en ook gelijkwaardig te laten meedelen in de prijzenpot. Op deze wijze zou de fokkerij van kippen gestimuleerd kunnen worden en de fokkers een beter rendement doen genereren.⁶ In het licht van het hierboven beschreven sentiment is het dus niet verwonderlijk dat ook in Nederland specifiek op pluimvee gerichte tentoonstellingen ontstonden.

Sier- en kamervogels op landbouwtentoonstellingen
We zullen ons in het vervolg beperken tot de ontwikkelingen die hebben plaatsgevonden met betrekking tot de agrarische tentoonstellingen, in het bijzonder die waarvoor ook ‘pluimgedierte’ kon worden ingezonden. Naast de mogelijkheid de meer gangbare kippen-, duiven-, en eendenrassen in te zenden werd in de vraagprogramma’s van de landbouwtentoonstellingen steeds vaker de ‘Afdeeling’ ‘Vreemd gevogelte’ opgenomen. Afgezien van de aanwezigheid van exotische kippenrassen op Nederlandse landbouwtentoonstellingen intrigeert ons uiteraard welke vogels voor de tentoonstellingen werden ingezonden in de wedstrijdklasse ‘Vreemd gevogelte’. Beperkte zich dit tot ‘uitlandsche’ hoenderrassen en watervogels of werden in deze categorie ook ‘uitlandsche’ zang- en siervogels ingezonden?

Op de door de ‘Holllandsche Maatschappij van Landbouw’ georganiseerde tentoonstelling te Den Haag in oktober 1851 won de heer A. van Aken twee 1^e prijzen voor ‘de verzameling van schoone en vreemde vogels’. Helaas werd in de krant niet vermeld welke vogels het betrof.⁷ Zouden we dan, bijvoorbeeld, moeten denken aan de door B.A. baron van Verschuer ingezonden ‘eenden van een ander werelddeel, alhier gefokt’ die op de in september 1853 te Amsterdam door de ‘Holllandsche Maatschappij van Landbouw’ georganiseerde ‘tentoonstelling van bloemgewassen’ te zien waren?⁸ Aanvankelijk werd aan het voor een landbouwtentoonstelling ingezonden ‘vreemd gevogelte’ de eis gesteld dat er een verband moest zijn met het boerenleven. Het ligt voor de hand te denken aan kippen, ganzen, eenden en duiven, maar dan van een ‘uitlandsch’ ras. Toen in 1855 poelier G. van Heck uit Dordrecht in het Algemeen Handelsblad adverteerde voor ‘vreemd gevogelte’ noemde hij specifiek ‘Cochin China kippen, Bramah Pootra’s, Spaansche en kuifkippen, alsmede Faisanten en Carolina eenden’.⁹ Dit geeft ons een indruk van welke exotische vogels er in de categorie ‘Pluimgedierte’ op landbouwtentoonstellingen ca. 1850 te zien waren: hoenderachtigen, duiven en ‘waterwild’ zoals die op de boerderij in Nederland te vinden waren, maar ook ‘uitlandsche’ soorten en rassen.

Foto. De aanduiding ‘Vreemd Gevogelte’ werd aanvankelijk gebruikt voor aan boerderij pluimvee gerelateerde buitenlandse soorten en rassen. (Algemeen Handelsblad, 13 juli 1855)

Het is niet verwonderlijk dat het begrip ‘vreemd gevogelte’ na verloop van tijd door de organisatoren van agrarische tentoonstellingen steeds ruimer werd geïnterpreteerd, te beginnen met het, ter opluistering, toelaten van ‘uitlandsche’ vogels, die eerder associaties oproepen met onze volières dan met de boerderij. Zo werd op de tentoonstelling van de Friese maatschappij van landbouw in het gewest Bolsward op 5 augustus 1868 een premie van ƒ 2,50 toegekend aan de heer D. Molenaar te Tjerkwerd voor de hem ter opsiering ingezonden ‘Kanarievogels’. Het is de door mij oudst gevonden vermelding van de aanwezigheid van kanaries tussen o.m. de paarden, koeien, varkens, geiten, schapen, landbouwwerktuigen, enz. op een landbouwtentoonstelling.¹⁰ De tentoonstelling ter gelegenheid van het ’23^e landhuishoudkundig congres’ te Kampen, in de zomer van 1869, werd opgeluisterd door ‘ééne verzameling van zang- en siervogeltjes van het koninklijk zoölogisch genootschap ‘Natura Artis Magistra‘ te Amsterdam’¹¹ Voor haar ‘ter opluistering’ ingezonden ‘verzameling siervogels’ ontving de in Groningen woonachtige mej. C. von Kolkow een bronzen medaille tijdens de aldaar in juni 1871 gehouden ‘Landbouw-Tentoonstelling’.¹²

Foto. Bericht in de ‘Leeuwarder Courant ‘ van 14 augustus 1868. De mij oudst bekende mededeling dat kanaries, weliswaar ter opluistering, voor een landbouwtentoonstelling werden ingezonden.

De vraag was hoe lang het zou duren voordat ‘kamervogels’ niet alleen ‘tot opluistering’ voor een landbouwtentoonstelling werden ingeschreven, maar ook mee konden dingen naar de uit te reiken prijzen. Dat was in ieder geval aan de orde tijdens de van 16 tot 19 juli 1873 gehouden tentoonstelling ‘van Voorwerpen voor Land- en Tuinbouw, Nijverheid, Vee en Gevogelte’ te Wildervank. In de categorie ‘Gevogelte’ was ƒ 50,00 prijzengeld beschikbaar voor ‘ganzen, eenden, kippen, duiven, zang- en siervogels, enz.’. Tijdens de in april 1880 in het ‘Paleis voor Volksvlijt’ te Amsterdam georganiseerde ‘tentoonstelling van tuinbouw-voortbrengselen’ stond in een kleine zijzaal ‘een fraaie collectie vogels van den heer Eijsten, waaronder eenige kanarievogels, die door het eten van Cayenne-peper een hooge oranje kleur hebben gekregen’.¹³

Naast de ‘boerderijvogels’ hadden dus in de loop van de jaren ‘70 ook de ‘sier-, zang- en kamervogels’ een, weliswaar bescheiden, plaats verworven op tentoonstellingen van en voor de agrarische sector.¹⁴ Ze zouden er tot het eind van de 19^e eeuw te zien zijn.

‘Zoologisch-Botanisch Genootschap van acclimatatie’
Voor het tentoonstellen van exotisch gevogelte in Nederland is de oprichting van het ‘Zoologisch-Botanisch Genootschap van acclimatatie’, mijn inziens, van bijzonder groot belang geweest. In de zomer van 1861 verschenen er in de kranten berichten dat men het initiatief had genomen om een ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap van acclimatatie’ op te richten met als doel in Den Haag een ‘Zoölogisch-Botanische Tuin’ te stichten. Men dacht voor de realisatie van het plan ƒ 150.000,00 nodig te hebben en sympathisanten werden in de gelegenheid gesteld aandelen te kopen à ƒ 50,00. Wanneer de fondsenwerving naar wens zou verlopen hoopte men in juni 1862 de dierentuin te kunnen openen.¹⁵ Op 14 november 1861 werden de statuten bij koninklijk besluit vastgesteld. Het doel van het genootschap was ‘het gewennen en aankweken van dieren en planten, voornamelijk uit Neerlands buitenlandsche bezittingen, tot uitbreiding en veredeling der nuttige inlandsche dieren en planten’. Het doel moest o.m. worden bereikt met het verzamelen van levende planten en dieren en het organiseren van tentoonstellingen.¹⁶ Voor het realiseren van de ‘Zoölogisch-Botanische Tuin’ werd het genootschap, na enig gedoe over een locatie in de ‘Scheveningse Bosjes’ en een deel van het ‘Haagsche Bos’, t.w. de zogenaamde ’Koekamp’, uiteindelijk in de gelegenheid gesteld een deel van de ‘Benoordenhoutse polder’ tussen de latere Jan van Nassaustraat, Zuid Hollandlaan en Koningskade te verwerven. Vanaf 15 juni 1863 was de ‘Zoölogisch-Botanische Tuin’, in de volksmond beter bekend als de ‘Haagsche Dierentuin’, toegankelijk voor publiek.¹⁷

Foto. Advertentie uit de ‘Opregte Haarlemsche Courant’ van 14 september 1867 van de eerste Nederlandse pluimveetentoonstelling in de dierentuin te Den Haag. Mogelijk dongen hier ook voor het eerst zang- en siervogels mee naar de prijzen op een pluimveetentoonstelling.

Van 14 t/m 16 september 1867 organiseerde het ‘Zoologisch-Botanisch Genootschap’ in de ‘Zoölogisch Botanische Tuin’ in Den Haag haar eerste tentoonstelling voor pluimvee. Deze tentoonstelling is memorabel, omdat het heel gebruikelijk was dat ‘pluimgedierte’ werd ingezonden voor een landbouwtentoonstelling en zich op en in hetzelfde complex bevond als paarden, koeien, schapen, geiten, varkens en landbouwwerktuigen, maar er tot dat moment nog geen tentoonstelling was georganiseerd waarvoor uitsluitend gevogelte kon worden ingeschreven. In de krant werden de namen van de prijswinnaars van deze eerste Nederlandse pluimveetentoonstelling vermeld, maar helaas zonder een toevoeging van de prijswinnende vogel(s). Er kon dus niet achterhaald worden of voor deze tentoonstelling, naast de toen gebruikelijke in- en uitheemse rassen van kippen, fazanten, duiven, waterwild, etc., ook sier- en zangvogels waren ingezonden.¹⁸ Die voor absolute zekerheid benodigde informatie is wel beschikbaar van de tweede pluimveetentoonstelling die van 19 t/m 21 september 1868 door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in ’s Gravenhage werd georganiseerd, want het vraagprogramma voor deze tentoonstelling vermeldde ook de groep ‘Kamervogels’. Het is de oudste tentoonstelling die ik tot dusver heb gevonden waarvoor met zekerheid zang- en siervogels konden worden ingezonden, niet ter opluistering, maar ook meedingend naar de prijzen.¹⁹ In het Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage van 20 september 1868 stond de uitslag afgedrukt van de aan deze tweede pluimveetentoonstelling verbonden wedstrijd. De lijst met inheemse en exotische boerderijvogels waaraan een prijs was toegekend is gigantisch. De namen en de titulatuur van de prijswinnaars langslopende ontstaat het beeld dat het houden van de meer exclusieve soorten kippen, fazanten, waterwild, etc. vooral een liefhebberij was van de gegoede stand. Helaas voor ons werden van de groep ‘Kamervogels’ alleen de prijswinnaars genoemd en niet de vogels waarmee het resultaat werd bereikt: ‘Voor de fraaiste verzameling Zang- of kamervogels C.F. Müller, 12 stuks, (…), J.J. Schippers, (…), J.C. Wigleven’.²⁰ Overigens bestaat de indruk dat op het totaal aan inzendingen het aantal volièrevogels op deze tweede pluimveetentoonstelling uiterst bescheiden is geweest.

Foto. ‘Dagblad voor Zuidholland en ’s Gravenhage’, 20 september 1868: Fragment van het overzicht van prijswinnaars van de tweede pluimveetentoonstelling van het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in de ‘Haagsche Dierentuin’. Tot dusver de mij oudst bekende vermelding van prijswinnende eigenaren van zang- en kamervogels op een pluimveetentoonstelling in Nederland.

Vanaf 1867 werd jaarlijks door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’, in september, in de dierentuin van Den Haag een pluimveetentoonstelling georganiseerd. Meestal werd hieraan in de kranten aandacht besteed, maar een compleet overzicht van prijswinnaars werd zelden verstrekt. Op basis van de in de dagbladen gepubliceerde vraagprogramma’s kunnen we wel concluderen dat het aantal klassen van de groep ‘Kamervogels’ zich uitbreidde en dus, mogen we aannemen, zowel de belangstelling voor het inzenden van sier- en zangvogels voor de pluimveetentoonstellingen in Den Haag, als het ingezonden assortiment langzamerhand groter werd.²¹

Over de in september 1880 georganiseerde 14^e tentoonstelling zijn we weer beter geïnformeerd. Volgens de correspondent van het ‘Algemeen Handelsblad’ trok ‘de verzameling zang- en kamervogels, collectiën opgezette vogels en alles wat op de vogelteelt betrekking heeft, door haar buitengemeene pracht dit jaar bijzonder de aandacht’. Wat betreft de prijswinnaars zijn in dit verband vermeldenswaard: ‘W. Korthals uit Rotterdam, (…) 1^e prijs voor eene verzameling papegaaien en parkieten. (…) J. Eysten Hzn., te Amsterdam, (…) uitlandsche zang- en kanarievogels 2^e prijs, verzameling kanarievogels 2^e prijs; fraaie kanarievogels 1^e prijs’.²²

De 17^e tentoonstelling, die eind augustus 1883 werd gehouden, was de laatste pluimveetentoonstelling die door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ conform het in 1867 geïntroduceerde concept werd georganiseerd. Naast de overvloed aan prijzen voor hoeders, duiven en watervogels werden in de categorie ‘kamervogels’ prijzen uitgereikt aan ‘inlandsche’ vogels, ‘uitlandsche’ vogels, ‘kanarievogels’ en ‘papegaaien en parkieten’.²³

Naarmate de opeenvolgende pluimveetentoonstellingen in de ‘Haagsche Dierentuin’ werden georganiseerd lijkt het er op dat de inbreng vanuit de vogelhandel steeds belangrijker werd. Op de in september 1880 georganiseerde tentoonstelling had de heer J. Eysten Hzn. uit Amsterdam diverse prijzen behaald met zijn inzendingen ‘uitlandsche zang- en kanarievogels’. In september 1879 had hij ook al met succes vogels voor de Haagse pluimveetentoonstelling ingezonden en het behaalde resultaat was voor deze Amsterdamse ‘naturalist’ toen een welkome gelegenheid om zijn vogels via een advertentie in het ‘Algemeen Handelsblad’ aan te prijzen: ‘Ontvangen een groote partij uitlandsche vogels, grijze papegaaien, Zingende Hollandsche en Brabantsche kanaries, welke den Prijs behaald hebben op de Tentoonstelling van Pluimvee, 13 september 1879, te ’s Gravenhage. Verder alle soorten rashoenders, fasanten, enz.’.²⁴ Overigens timmerde de heer J. Eysten Hzn. ca. 1880 met zijn vogels aardig aan de weg, want hij adverteerde regelmatig in dagbladen met o.m. ‘Saksische kanarievogels, vanaf ƒ 7,50, en roode en grijze kardinaals’²⁵, Blauwe Papagaaien²⁶, ‘Rashoenders en gewone legkippen’²⁷ en ‘verder alle soorten In- en Uitlandsche vogels’.²⁸ Foto. ‘Algemeen Handelsblad’, 28 september 1879. Van meet af aan werd geprobeerd op tentoonstellingen behaalde successen in klinkende munt om te zetten.

Het zijn voorbeelden waaruit blijkt dat niet alleen de door de agrarische sector georganiseerde landbouwtentoonstellingen, maar ook de pluimveetentoonstellingen die uitgingen van het Haagse ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’, overigens geheel in de traditie van wat sinds de 18^e eeuw tentoonstellingen kenmerkte, niet alleen evenementen waren voor de vogelliefhebbers, maar er ook belangrijke inzendingen voor rekening kwamen van vogelhandelaren en pseudohobbyisten, toen aangeduid als ‘kweekers’, die de tentoonstelling zagen als een podium om grotere naamsbekendheid te verwerven en als een uitgelezen gelegenheid om hun waar aan de man te brengen. Zelfs met de tentoonstelling in het vooruitzicht werd al geadverteerd met de aankondiging dat pluimvee op de tentoonstelling te zien zou zijn en aldaar gekocht kon worden.²⁹

Foto. ‘Het Nieuws van den Dag’, 29 juni 1876. Tentoonstellingen waren in de 19^e eeuw ook ‘markt’. Van tevoren werd al geadverteerd dat vogels op de tentoonstelling te koop waren.

Het feit dat de heer J. Eysten Hzn. in 1880 met de door hem ingezonden zangkanaries tot de prijswinnaars behoorde betekent overigens niet dat de jury een oordeel had geveld over de zangkwaliteiten van door hem ingezonden zangkanaries. Het zou tot 1901 duren voordat in Nederland op een vogeltentoonstelling zangkanaries individueel op hun zangkwaliteiten werden beoordeeld.³⁰ Tot dat moment had de wedstrijdjury uitsluitend oog voor het uiterlijk en werden dus ook de zangkanaries beoordeeld als ensemble en hoe ze door de inzender aan het publiek werden gepresenteerd. Het is uiteraard wel mogelijk dat de jury de welluidendheid van het zingend gezelschap en de zanglust tijdens de keuring mee liet wegen bij de eindbeoordeling.

De aanwezigheid van handelaren op de pluimveetentoonstelling in de ‘Haagsche Dierentuin’ was niet altijd mogelijk geweest. Aanvankelijk was in het tentoonstellingsreglement opgenomen dat ‘gepatenteerde handelaren in gevogelte’ niet aan de tentoonstelling mochten deelnemen, zelfs niet door vogels ter opluistering in te zenden. Wel bestond na afloop van de show voor de inzenders de mogelijkheid om de tentoongestelde vogels te verhandelen. In 1869 verscheen in de krant een ingezonden stuk waarin een liefhebber hierover z’n beklag deed. Hij zag graag handelaren op de tentoonstelling, wist zelfs van één dat hij ‘eene aanzienlijke hoeveelheid fijne kamervogels tot opluistering’ had aangeschaft, maar betreurde dat ze werden geweigerd, omdat het evenement voor de liefhebbers een goede gelegenheid was om nieuwe vogels aan te schaffen.³¹ De aanwezigheid van een ruime ‘verkoopklasse’ werd klaarblijkelijk, ook toen al, op prijs gesteld. Ca. 1880 was het embargo voor vogelverkopers kennelijk niet meer van kracht en was de pluimveetentoonstelling in de ‘Haagsche Dierentuin’ ook een etalage voor handelaren geworden om hun vogels aan te prijzen en van de hand te doen. In dit opzicht hadden de pluimveetentoonstellingen, en later ook de tentoonstellingen voor zang- en siervogels, tot in de 20^e eeuw ook het karakter van een ‘vogelbeurs’. Wedstrijd en vogelverkoop gingen hand in hand.³²

Naast een wedstrijd en een plaats om vogels te verhandelen was de tentoonstelling in de dierentuin uiteraard ook een ontmoetingsplek waar gelijkgezinden elkaar troffen; ervaringen en ideeën werden uitgewisseld en persoonlijke netwerken werden opgebouwd. Het zal geen toeval zijn dat tussen de prijswinnaars op de pluimveetentoonstellingen van het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in het begin van de jaren ‘80 we namen aantreffen die enkele jaren later een rol van betekenis zullen spelen in de besturen van de eerste pluimveeverenigingen ‘Ornis’ en ‘Avicultura’. Te denken valt dan aan, bijvoorbeeld, de heren W.J.M. de Bas, notaris te ’s Gravenhage, voorzitter van ‘Avicultura’; J.J. Duyvené de Wit, te Velp, directeur van de Vogel- en Plantentuin te Arnhem, prominent lid van ‘Ornis’ en bestuurslid van ‘Avicultura’; F.A. Onderwater, te Dubbeldam, bestuurslid van ‘Avicultura’; P. Polvliet te Hellevoetsluis, secretaris ‘Ornis’ en bestuurslid ‘Avicultura’; W.A. Weytlandt, te Den Haag, bestuurslid ‘Avicultura’. De heren W.J.M. de Bas, J.J. Duyvené de Wit en W.A. Weytlandt maakten in 1897 ook deel uit van het voorlopig bestuur van de eerste Nederlandse vereniging voor zang- en siervogelkwekers ‘Luscinia’.³³

Zonder dat daarvoor overduidelijke redenen konden worden gevonden werd door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ van 6 t/m 8 september 1884 een tentoonstelling in de ‘Haagsche Dierentuin’ georganiseerd waarvoor alleen ‘Zang- en kamervogels’ konden worden ingezonden. Het is de oudste, uitsluitend voor zang- en volièrevogels bedoelde, tentoonstelling die door mij, tot dusver, werd gevonden. De vogels stonden niet opgesteld in het hoofdgebouw, dat in 1893 vervangen zou worden door het zogenaamde ‘Moors Paleis’, maar in de ‘Orangerie’. Zeker vergeleken met wat men in de ‘Haagsche Dierentuin’ met de tot dan toe gebruikelijke pluimveetentoonstellingen gewend was, werd deze tentoonstelling in de pers omschreven als ‘bescheiden’ en ‘nederig’. Het hoofdbestanddeel van de ingezonden vogels bestond uit kanaries. De hoofdprijs, een door het koninklijk paar toegekende gouden medaille, werd toegewezen aan het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ voor de, ter opluistering, ingezonden, uit de nalatenschap van de kort daarvoor overleden prins Alexander ontvangen, collectie bijzondere vogels. In de uitgebreide lijst met prijswinnaars vormden de met kanaries behaalde resultaten de hoofdmoot: ‘Saksische kanarievogels’, ‘Brabantsche kanarievogels’, ‘Hollandsche kanarievogels’, ‘eene verzameling van 12 verschillende kanarievogels’, een ‘volière met kanarievogels’, ‘een paar met 5 jongen’. Er was zelfs een inzender uit ‘Coblenz’, Daniel Reichert, die de bestuursprijs ontving voor ‘twee kanaries (geel en grauw) Hohlroller’. Een van de belangrijkste prijzen, een gouden medaille, werd, door de uit Den Haag afkomstige, P. Witsen Elias, behaald met ‘eene verzameling van zestig uitlandsche zang- en kamervogels in 40 verschillende soorten’.³⁴

Gebeurtenissen op en rondom deze eerste tentoonstelling voor ‘Zang- en kamervogels’ leidden tot een bestuurscrisis binnen het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’. Mogelijk waren de ergernissen over de toekenning van de door het koninklijk paar beschikbaar gestelde gouden medaille aan het genootschap voor ter opluistering ingezonden vogels en ongeregeldheden in de dierentuin tijdens een concert gecombineerd met een optreden van gymnasten de spreekwoordelijke druppels die de emmer deden overlopen. Het conflict lijkt zich toe te spitsen op het functioneren van de penningmeester en zijn bezuinigingsbeleid waar de overige bestuursleden niet achter konden staan. In ieder geval was wel duidelijk dat de financiële situatie van de dierentuin niet florissant was en dit mogelijk ook mede de reden is geweest dat in plaats van een grote pluimveetentoonstelling in het hoofdgebouw in 1884 gekozen was voor een veel kleinere tentoonstelling voor uitsluitend zang- en kamervogels in een bijgebouwtje.³⁵

Het is tekenend dat na deze bestuurscrisis, door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ nog maar één tentoonstelling voor pluimvee in de dierentuin werd georganiseerd. Alleen in 1894 werd nog een internationale tentoonstelling gehouden en opnieuw uitsluitend voor ‘zang- , kamer- en volière-vogels’. Afgaande op de lijst met prijswinnaars is het een gevarieerde tentoonstelling geweest, met overigens weinig buitenlandse inbreng. Er waren veel kanaries, in diverse variëteiten, te bezichtigen, maar ook kardinalen, parkieten, papegaaien, kakatoes, ‘uitlandsche lijster- en spreeuwachtige vogels’, zeldzame duiven-, patrijzen- en kwartelrassen, bijzondere ‘inlandsche’ vogels zoals bergleeuweriken, baardmezen en een witte merel. In het bijzonder trok de ‘zevenkleurige tangara’ van Mevr. N. Polvliet-Hooykaas, uit Den Haag, veel bekijks vanwege ‘zijn heerlijk schoone kleuren en metaaltinten’. Ook was er een ruime presentatie van allerlei toebehoren en ‘randverschijnselen’, zoals ‘kooi- of kamervolières’, een ‘doelmatige buitenvolière’, ‘toestellen om vogels levend te vangen’, ‘monsters van zaden, kunstvoeder of andere voedingsmiddelen voor vogels’, opgezette ‘inlandsche’ en ‘uitlandsche’ vogels, vogelboeken en vogelplaten.³⁶

De in augustus 1894 gehouden ’internationale tentoonstelling van zang-, kamer- en volière-vogels’ zou de laatste vogeltentoonstelling zijn die door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ werd georganiseerd. De door haar vervulde pioniersrol werd, voor wat betreft het tentoonstellen van zang- en kamervogels, in augustus 1898 overgenomen door de in 1897 opgerichte vogelvereniging ‘Luscinia’. Tussen de eerste door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in september 1884 georganiseerde tentoonstelling voor ‘Zang- en kamervogels’ en in de eveneens in de ‘Haagsche Dierentuin’ van 12 t/m 14 augustus 1898 gehouden eerste vogeltentoonstelling van de vogelvereniging ‘Luscinia’ stroomde niet alleen heel veel water door de Rijn, maar volgden de ontwikkelingen omtrent de vogelliefhebberij zich in een tamelijk rap tempo op, met als gevolg dat in 1898 het landschap waarin het kweken en tentoonstellen van vogels in Nederland plaatsvond er totaal anders uitzag dan in 1884.

Het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ organiseerde weliswaar geen vogeltentoonstellingen meer, maar zou nog vele jaren de door haar gestichte ‘Haagsche Dierentuin’ exploiteren. Het hoofdgebouw in de ‘Zoölogisch-Botanisch Tuin’ was tot aan de Tweede Wereldoorlog heel vaak de tentoonstellingslocatie van pluimvee-, later kleindierenvereniging, ‘Avicultura’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog viel het doek voor de ‘Haagsche Dierentuin’, die nooit de omvang en uitstraling van de eveneens van oorsprong 19^e eeuwse dierentuinen van Amsterdam en Rotterdam heeft kunnen benaderen en naarmate de 20^e eeuw vorderde zelfs steeds meer verpauperde.³⁷ Het gebied waarin de dierentuin zich bevond werd gedurende de Tweede Wereldoorlog opgenomen in de bouw van de ‘Atlantik Wall’, in 1943 ontruimd en daarna deels gesloopt.³⁸

De opheffing van de ‘Haagsche Dierentuin’ betekende tevens het einde van het ‘Zoologisch-Botanisch Genootschap’, dat, met name in de periode 1867-1884 in Nederland een uiterst belangrijke pioniersrol heeft vervuld voor het houden en kweken van pluimvee en sier-, zang- en volièrevogels als liefhebberij. Op de pluimveetentoonstellingen van het genootschap stond namelijk voor het eerst in Nederland het pluimvee centraal en niet, zoals tot dan toe gebruikelijk op tentoonstellingen waarvoor levende have werd ingezonden, de koeien, paarden, varkens, schapen, enz. Door ruimte te bieden voor de inzending van zang- en kamervogels groeide dit onderdeel van de vogelsport in Nederland langzamerhand in populariteit.

Tenslotte waren de pluimveetentoonstellingen in de ‘Haagsche Dierentuin ’ belangrijke ontmoetingsmomenten voor de verspreid over Nederland woonachtige fokkers van met name de exotische hoender- en duivenrassen, watervogels en zang- en volièrevogels. De tijdens deze ontmoetingsmomenten opgebouwde netwerken vormden een gunstige voedingsbodem voor de oprichting van de eerste verenigingen voor pluimveefokkers en volièrevogelkwekers in het begin van de jaren ’80.³⁹

Slot
Op de sinds de jaren ’40 in Nederland georganiseerde landbouwtentoonstellingen verschenen in de jaren ’60 de eerste vogels die geen directe binding hadden met een boerderij. Deze zang- en siervogels werden aanvankelijk uitsluitend ter opluistering ingezonden, maar vanaf de jaren ’70 dongen de ‘kamervogels’ ook mee naar de op landbouwtentoonstellingen uit te reiken prijzen.

Naast deelname aan tentoonstellingen uitgaande en bedoeld voor de agrarische sector verschenen er ook zang- en siervogels op de pluimveetentoonstellingen van het Haagse ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’. Het genootschap had in Den Haag een dierentuin gerealiseerd en vanaf 1867 werd hier, uitsluitend voor pluimvee, jaarlijks een tentoonstelling georganiseerd, waarvoor in ieder geval in 1868, maar mogelijk al in 1867, ‘kamervogels’ werden ingezonden.

Omstreeks 1880 waren er dus twee categorieën tentoonstellingen waarvoor zang- en siervogels, zoals kanaries, konden worden ingeschreven: tentoonstellingen van en voor de agrarische sector en de pluimveetentoonstellingen van het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in Den Haag.

Vooralsnog legde een uiterst bescheiden deel van de Nederlandse pluimveehouders, tot nut en genoegen, zich toe op het houden en fokken van zang-, sier- en kamervogels en werden deze, ook de zangkanaries, op tentoonstellingen uitsluitend beoordeeld op het uiterlijk.

De eerste landelijke pluimveeverenigingen
Tot de jaren ’80 van de 19^e eeuw kwamen in Nederland de tentoonstellingen waarvoor gevogelte werd ingezonden vooral tot stand door organisaties van en voor de agrarische sector. De enige uitzonderingen hierop vormden de vanaf 1867 door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in Den Haag jaarlijks in september georganiseerde pluimveetentoonstellingen. Hoewel het genootschap eerder was opgericht met het doel in Den Haag een dierentuin te stichten en te exploiteren dan om vogeltentoonstellingen te organiseren fungeerden de pluimveetentoonstellingen in de ‘Haagsche Dierentuin’ in de jaren ’60 en ’70 ook als ontmoetingsplek voor de Nederlandse vogelhobbyisten.⁴⁰

Het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ was voortgekomen uit en werd bestuurd door een elitair gezelschap. Ook de inzenders van gevogelte op de pluimveetentoonstellingen in de ‘Haagsche Dierentuin’ kwamen uit de hogere-inkomensgroepen. De inzenders van pluimvee op tentoonstellingen van en voor de agrarische sector, met name de houders en fokkers van de meer exclusieve, uitheemse, rassen behoorden, eveneens, voor een groot deel tot de gegoede stand. Zij beschikten over het geld om duurdere rassen te kopen en te huisvesten en de vrije tijd om het houden en fokken van pluimvee als hobby te beoefenen.

Deze groep hobbyfokkers uit de maatschappelijke bovenlaag ontmoette elkaar op (internationale) tentoonstellingen en wisselden ervaringen en fokmateriaal uit. Een voor hen in meerdere opzichten belangwekkende tentoonstelling was die in de ‘Haagsche Dierentuin’ georganiseerd door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’. In de jaren ’80 begon de groep van beter gesitueerde vogelliefhebbers, beter gezegd: pluimveeliefhebbers, die elkaar o.m. in de ‘Haagsche Dierentuin’ troffen, zich te organiseren. Ze onttrokken zich deels van het agrarisch milieu van de landbouwtentoonstellingen waarop hun gevogelte ook te zien was en begonnen organisaties op te richten om elkaar als heren van stand met dezelfde liefhebberij te ontmoeten en zelf tentoonstellingen voor hun hobbydieren te organiseren. Ballotage, een hoge contributie en voor mensen in loondienst ‘onmogelijke’ vergadertijden moesten garanderen dat het een select en elitair gezelschap was en bleef.⁴¹

De eerste pluimveevereniging die door de hiervoor beschreven groep werd opgericht was ‘Ornis’, die na een kort bestaan werd opgevolgd door ‘Avicultura’. Laatstgenoemde organiseerde vanaf 1886 jaarlijks een grote internationale tentoonstelling. Hoewel in de jaren ’80 en ’90 diverse verenigingen van en voor houders en fokkers van pluimvee werden opgericht beperkten de vogelliefhebbers zich niet tot deelname aan de door deze verenigingen georganiseerde tentoonstellingen, maar bleef men ook dieren insturen voor de op de agrarische sector georiënteerde tentoonstellingen. Uiteraard waren dat vooral hoenders, duiven en waterwild, maar ook sier- en kamervogels werden tot aan het eind van de 19^e eeuw op landbouwtentoonstellingen ingestuurd.⁴²

We moeten ons overigens wel realiseren dat in de periode waarop bovenstaande van toepassing is, de laatste twee decennia van de 19^e eeuw, de grootste belangstelling van pluimveefokkers uit de gegoede stand uitging naar het houden en fokken van exclusieve hoender- en duivenrassen en watervogels. Het houden en kweken van in- en uitheemse zang- en siervogels werd slechts door een uiterst kleine minderheid binnen deze groep beoefend. Tekenend hiervoor is hetgeen de heer J.J. Duyvené de Wit in 1900 in het tijdschrift ‘De Pluimgraaf’ schreef:‘Weinigen kennen nog ’t genot, dat ons de kleine vogelwereld geeft, en onbekend maakt onbemind!’.⁴³

Foto. Advertentie voor het ‘Proefnummer’ van het tijdschrift ‘Onze Gevederde Vrienden’ in ‘Het Nieuws van den Dag’ van 22 september 1881.

‘Ornis’ - ‘Onze Gevederde Vrienden’
Met het door Karl Russ sedert 1872 in Duitsland uitgeven tijdschrift ‘Die Gefiederte Welt‘ als inspiratiebron verscheen in september 1881 het proefnummer van ‘De Gevederde Vrienden’, het eerste ‘aan ornithologie’ gewijd Nederlandstalig tijdschrift.⁴⁴ In het voorjaar van 1883 werd in dit tijdschrift een artikel gepubliceerd waaruit blijkt dat sommige pluimveehouders, -fokkers en – handelaren de koppen bij elkaar hadden gestoken om te komen tot de oprichting van een ‘Vereeniging voor liefhebbers en kweekers van pluimgedierte in Nederland’. De vereniging richtte zich op ‘liefhebbers en kweekers van hoenders, duiven, eenden, enz. en van zang- en kamervogels’. Het doel van de vereniging werd als volgt omschreven: ‘bevordering en aanmoediging van de liefhebberij en het kweeken van park- en kamergevogelte; het verstrekken van inlichtingen aan de leden, die hun van nut en voordeel kunnen zijn bij hunne liefhebberij; het verstrekken van goede ‘débouchés’ ⁴⁵voor de productie der vogel- en hoenderteelt; het verspreiden en algemeen maken der kennis van pluimgedierte van allerlei aard’. Ze beoogde een landelijke vereniging te zijn met een hoofdafdeling en hoofdbestuur in Amsterdam en provinciale afdelingen met een provinciaal bestuur gevestigd in de hoofdsteden van de provincies. Jaarlijks zou in een van de provinciale hoofdsteden een tentoonstelling worden gehouden, waarbij de locatie door het lot of stemming zou worden bepaald. Aan de tentoonstelling was ook de jaarlijkse algemene ledenvergadering verbonden.⁴⁶

Foto. Advertentie van ‘Onze Gevederde Vrienden’ als clubblad van ‘Ornis’ in ‘Het Nieuws van den Dag’ van 4 juli 1884.

Het in ‘De Gevederde Vrienden’ aangekondigde kreeg op 2 juli 1883 z’n beslag toen in Amsterdam ‘Ornis, vereeniging van vogelliefhebbers en handelaars’ werd opgericht. Het doel van de vereniging was ‘het aanmoedigen en bevorderen der kweekerij van en de liefhebberij voor park- en kamervogels, bescherming onzer nuttige inlandsche vogels, handel in levend en geslacht pluimvee, eieren, levensmiddelen, gereedschappen voor hoenderteelt, enz.’. Op grond van de evenementen die door ‘Ornis’ zijn georganiseerd mogen we veronderstellen dat de vereniging beoogde een ontmoetingspunt voor pluimveefokkers en –handelaren te zijn en verder voornemens was vogeltentoonstellingen en -verkopingen te organiseren. De jaarlijkse contributie bedroeg ƒ 3,00. In september 1883, twee maanden na de oprichting, telde de vereniging 116 leden. Hoewel gevestigd te Amsterdam woonden de leden van ‘Ornis’ verspreid over heel Nederland.⁴⁷ Voor zover bekend is ‘Ornis’ de eerste vogelvereniging van Nederland.⁴⁸ Het verenigingsorgaan van ‘Ornis’ was ‘Onze Gevederde Vrienden, tijdschrift voor vogelliefhebber, - kweekers en –handelaars’.⁴⁹

Tussen het tijdschrift en het bestuur van ‘Ornis’ bestonden overigens nauwe, zakelijke, banden: de uitgever van ‘Onze Gevederde Vrienden’, Allert de Lange, was penningmeester van ‘Ornis’⁵⁰ en voorzitter A. Nuyens was hoofdredacteur. ⁵¹

De eerste door ‘Ornis’ georganiseerde internationale tentoonstelling voor pluimgedierte werd gehouden van 25 t/m 27 juni 1884 te Amersfoort, waar tegelijkertijd ook het 37^e landbouwkundig congres zou plaats vinden, maar dit werd als gevolg van het overlijden van ZKH prins Alexander uitgesteld naar 25 t/m 27 juli 1884. Voor deze tentoonstelling waren in hoofdzaak ‘hoenders en duiven’ ingezonden, maar ook ‘een groote collectie kanarievogels’. De kanaries vielen overigens niet in de prijzen.⁵²

Hoewel ‘Ornis’ voornemens was haar tweede tentoonstelling in 1885 in Amsterdam te organiseren, werd in kranten over dit evenement geen enkel bericht gevonden. Het is daarom de vraag of dit wel heeft plaatsgevonden. Wel waren in de zomer van 1885 de heren P. Polvliet uit Hellevoetsluis en H. Coert, notaris te Molenaarsgraaf, respectievelijk secretaris en prominent lid van ‘Ornis’, met hun gevogelte aanwezig op de internationale pluimveetentoonstelling te Kopenhagen.⁵³

Foto. Een van de activiteiten die door ‘Ornis’ werd georganiseerd was een openbare verkoping van vogels. Advertentie uit ‘Het Nieuws van den Dag’ van 6 september 1884

Op 15 september 1884 organiseerde ‘Ornis’ in verkooplokaal ‘Hippos’, Keizersgracht 127 te Amsterdam, ten overstaan van een notaris, een ‘openbare verkoping’ van ‘pluimgedierte en buitenlandsche Kamervogels’. Daags voor de verkoping was er een kijkdag, waaruit bleek dat door de leden ruim 200 ‘hoenders, fazanten, pauwen, kalkoenen, parelhoenders, eenden, ganzen en kamervogels’, waaronder ‘van de fraaiste rassen’ te koop werden aangeboden. Omdat ‘Ornis’ een vereniging was van ‘vogelliefhebbers en handelaren’ mogen we aannemen dat op de ‘verkoping’ ook vogels van vogelhandelaren te koop werden aangeboden.⁵⁴ Mogelijk is dit de eerste in Nederland door een vogelvereniging georganiseerde ‘vogelbeurs’.

Foto. De eerste en enige door ‘Ornis’ georganiseerde ‘vogelbeurs’ vond plaats op 15 september 1884. Advertentie uit ‘Het Nieuws van den Dag’ van 6 september 1884

Zoals het een herenclub, die een herenclub wilt blijven, betaamt werd op 16 september 1885, op woensdagmiddag, een onmogelijk tijdstip voor mensen in loondienst, de derde algemene jaarvergadering van ‘Ornis’ in ‘Krasnapolsky’, in Amsterdam, gehouden. Het lijkt er op dat het een tumultueuze bijeenkomst is geweest. Behalve het uitreiken van de op de tentoonstelling in juni 1884 gewonnen, door de Antwerpenaar P. Baetens gesneden, erepenningen werd het voorgenomen programma, met o.m. op de agenda de verkiezing van een nieuw bestuur en de in 1886 te houden tentoonstelling, niet afgewerkt. De vergadering werd verdaagd naar een later tijdstip. Welke gebeurtenissen tot grieven onder de leden hadden geleid is onbekend, maar in ieder geval ging er eerst een commissie aan de slag om het verenigingsreglement te herzien. De commissie bestond uit voorzitter A. Nuyens en verder de heren H. Coert en J.J. Duyvené de Wit.⁵⁵

Met de instelling van de ‘reglementcommissie’ waren de problemen niet opgelost. In het najaar van 1885 groeide binnen ‘Ornis’ de ergernis over hoe het bestuur haar taken uitvoerde en in februari 1886 kwam een aantal dissidenten, waaronder voornoemde H. Coert en J.J. Duyvené de Wit, bestuurslid van de ‘Vogel- en Plantentuin’ te Arnhem, bij elkaar met als doel zich van ‘Ornis’ af te scheiden. Ze noemden hun nieuwe vereniging ‘Avicultura’. Kennelijk is men ‘en masse’ van de ene vereniging overgestapt naar de andere, want in april 1886 behoorde ‘Ornis’ tot het verleden en verdween vervolgens geruisloos in de vergetelheid.⁵⁶

Het cluborgaan van ‘Ornis’, ‘Onze Gevederde Vrienden’, was trouwens sinds het voorjaar van 1885 al niet meer uitgegeven.⁵⁷Overigens verscheen, met de heer A. Nuyens als redacteur, in het voorjaar van 1893 het eerste nummer van een nieuw tijdschrift voor de vogelliefhebberij: ‘Onze Gevleugelde Vrienden’; niet te verwarren met ‘Onze Gevederde Vrienden’, dat in het begin van de jaren ’80 verscheen en waarvan de heer A. Nuyens eveneens redacteur was. Uitgever van het nieuwe tijdschrift was K. Groot Hzn. te Nieuwe Niedorp (N-H).⁵⁸

‘Avicultura’
‘Avicultura’ werd in februari 1886 opgericht door enkele dissidente leden van ‘Ornis’. In de Nederlandsche Staatscourant van 1 april 1887 werden de op 22 januari 1887 bij Koninklijk Besluit goedgekeurde statuten van de ‘Nederlandsche Vereeniging Avicultura’ gepubliceerd. Daaruit blijkt dat de vereniging zich ten doel stelde ‘door het houden van tentoonstellingen en het uitgeven van een weekblad en andere geschriften, de belangstelling op te wekken voor de teelt van pluimgedierte uit een oogpunt van zowel nut als van genoegen’. Als vestigingsplaats was gekozen voor Utrecht en de oprichtingsdatum werd, met terugwerkende kracht, gesteld op 1 januari 1886. Opmerkelijk is de statutair vastgelegde organisatiestructuur: ‘Avicultura’ beoogde een landelijke vereniging te zijn met provinciale onderafdelingen. Op dit punt kopieerde ‘Avicultura’ dus de opzet van de organisatiestructuur van haar voorganger ‘Ornis’. ‘Ornis’ had niet de tijd en gelegenheid gekregen om onderafdelingen te stichten, evenzo was er bij de oprichting van ‘Avicultura’, vooralsnog, uitsluitend sprake van de landelijke vereniging en een hoofdbestuur. ⁵⁹ Ook ‘Avicultura’ is het overigens niet gelukt zo’n landelijk netwerk van provinciale onderafdelingen op te zetten. Weliswaar was er in het voorjaar van 1889 sprake van een ‘Noord- en Zuid-Hollandsche onderafdeeling der Ned. Vereeniging Avicultura’, maar daar is het, voor zover nu bekend, bij gebleven, sterker van deze ‘onderafdeeling’ werd verder niets meer vernomen.⁶⁰ Wel werden vanaf de jaren ’90 in den lande provinciale en streekgebonden pluimveeverenigingen opgericht, maar die stonden organisatorisch los van ‘Avicultura’. Tussen de toenmalige pluimveeverenigingen bestond overigens een goede verstandhouding, hetgeen blijkt uit de sponsoring van elkaars tentoonstellingen met geld, medailles en/of hand- en spandiensten.⁶¹

De jaarlijkse contributie van ‘Avicultura’ bedroeg ƒ 7,50, ongeveer het toenmalig weekloon van een ongeschoold arbeider, waarvoor men niet alleen gratis toegang had tot de tentoonstellingen, maar ook wekelijks het tijdschrift ‘Floralia’ kreeg toegestuurd, met daarin opgenomen het verenigingsorgaan van ‘Avicultura’. Met een dergelijk bedrag als jaarlijkse contributie is het ook niet zo vreemd dat ‘Avicultura’ vanaf de oprichting lange tijd een vereniging was voor personen uit de gegoede stand. Op een uit 1894 daterende ledenlijst is soms persoonlijke informatie over desbetreffend lid vermeld. Tot de toenmalige leden behoorden o.m. drie burgemeesters, twee schoolhoofden, één stationschef, twee pastoors, twee notarissen, twaalf leden met een adellijke titel, eveneens twaalf leden met een universitaire graad. Ook aan de hand van de woonadressen, bijv. de namen van de villa’s, valt op te maken dat je als lid van ‘Avicultura’ in een elitair gezelschap verkeerde.⁶²

De nieuwe vereniging presenteerde zich in de geschreven pers aanvankelijk als ‘Nederlandse vereeniging voor vogelliefhebbers’. Een van eerste activiteiten van ‘Avicultura’ was de uitgifte van een tijdschrift.⁶³ In ‘Het Nieuws van den Dag’ van 8 maart 1886 verscheen een advertentie voor ‘Vogelliefhebbers en hoenderfokkers’, waarin de eerste editie van het tijdschrift ‘Avicultura’ werd aangekondigd. Het tijdschrift werd uitgegeven door W. van Gorcum te Assen en was toegevoegd aan het weekblad ‘Floralia’.⁶⁴

Foto. Voor de aankondiging van de eerste tentoonstelling van ‘Avicultura’ werd in de kranten nog weinig ruimte gereserveerd. Zelfs de naam van de vereniging was nog zo onbekend dat ‘Avicultura’ werd verbasterd tot ‘Agricultura’. ‘Het Nieuws van den Dag’, 7 april 1886.

Kort daarop, van 16 t/m 18 april 1886, organiseerde ‘Avicultura’ haar eerst internationale tentoonstelling voor pluimvee in de ‘Vogel- en Plantentuin’ te Arnhem. De keuze voor Arnhem hield verband met het feit dat de heer J.J. Duyvené de Wit bestuurslid was van de ‘Vogel- en Plantentuin’ en door zijn bemoeienis deze locatie voor ‘Avicultura’ gratis beschikbaar was.⁶⁵ Er waren 160 inzendingen van verspreid over Nederland woonachtige deelnemers. In de summiere berichtgeving in de kranten was sprake van een tentoonstelling voor pluimvee, eenden en ganzen, enz. en werden vooral inzenders met kippen en een enkele liefhebber met kalkoenen, eenden en ganzen als prijswinnaar vermeld.⁶⁶

In het oprichtingsjaar organiseerde ‘Avicultura’ op 27 september 1886, te Utrecht ook nog een ‘Groote publieke najaarsverkooping van Pluimgedierte’ in de buitenplaats ‘Buitenlust’ aan de Maliebaan, een ‘Localiteit en Tuin bijzonder ingericht tot het houden van Diner’s, Souper’s, Vergaderingen, Partijen, Concerten, enz’.⁶⁷ Op 25 en 26 september 1886 was men in de gelegenheid voor respectievelijk 50 en 25 cent de te verkopen ‘Hoenders, Eenden , Duiven, klein gevogelte, enz., enz.’ te bekijken, waardoor de ‘verkooping’ ook een beetje het karakter van een tentoonstelling kreeg.⁶⁸

Foto. In navolging van ‘Ornis’ organiseerde ook ‘Avicultura’ een vogelverkoping en nog wel in het eerste verenigingsjaar. Omdat de tentoonstellingen van ‘Avicultura’ zich alras ook tot een ‘vogelmarkt’ ontwikkelden was het organiseren van aparte vogelverkopingen overbodig geworden. We nemen aan dat dit de reden is waarom de afzonderlijke ‘verkooping’ een eenmalige gebeurtenis is gebleven. ‘Het Nieuw van den Dag’, 25 september 1886.

Al we de statuten van ‘Avicultura’ en de in het eerste verenigingsjaar georganiseerde activiteiten de revue laten passeren blijkt dat met de uitgifte van een clubbad, het organiseren van een tentoonstelling en een vogelbeurs, er weinig verschil te ontdekken valt tussen de programmering van ‘Avicultura’ en die van de vereniging ‘Ornis’ waaruit ze was voortgekomen en wier plaats ze had ingenomen. Ook wat betreft de voorgenomen organisatiestructuur was ‘Avicultura’ een kopie van ‘Ornis’. Later zou blijken dat ‘Avicultura’ het voornemen van ‘Ornis’ om jaarlijkse verspreid over Nederland een internationale tentoonstelling te organiseren ook zou kopiëren. Het enige opmerkelijke verschil tussen beide verenigingen was de ondergeschikte positie van de vogelhandel in de statuten van ‘Avicultura’, terwijl ‘Ornis’ zich ook presenteerde als een vereniging voor pluimveehandelaren en poeliers. Met veelal ook dezelfde prominente leden, w.o. de heren H. Coert , J.J. Duyvené de Wit en P. Polvliet,⁶⁹ was ‘Avicultura’ dus grotendeels een voortzetting van ‘Ornis’ onder een andere naam. Men zou zelfs kunnen stellen dat na een paleisrevolutie, waarvan o.m. voorzitter A. Nuyens en penningmeester Allert de Lange het slachtoffer waren geworden, ‘Ornis’ onder de naam ‘Avicultura’ een doorstart had gemaakt.

Foto. In ‘Buitenlust’, aan de Maliebaan te Utrecht, organiseerde ‘Avicultura’, in navolging van ‘Ornis’, in september 1886 een openbare vogelverkoping.

Haar tweede internationale tentoonstelling organiseerde ‘Avicultura’ wederom in de ‘Vogel- en Plantentuin’ te Arnhem, van 18 t/m 20 maart 1887. Opmerkelijk is het aantal deelnemers uit België, Duitsland en Engeland op de tentoonstelling van deze nog prille vereniging.⁷⁰

In juni 1887 besloot het hoofdbestuur dat jaar, bij voldoende belangstelling, een tweede tentoonstelling te organiseren en wel op 10 en 11 september 1887 in sociëteit ‘Harmonie’ te Rotterdam.⁷¹ Uiteindelijk zou de tentoonstelling plaatsvinden op zaterdag en zondag 1 en 2 oktober 1887 in de tot de sociëteit ‘Harmonie’ behorende ‘Doelen’. In de aankondigingen in de pers werd de lezers het volgende voorgehouden: ‘Vele bekende groote kweekers en liefhebbers stellen zich voor, eene keur van pluimgedierte in te zenden, zoals daar ter stede nog zelden gezien is. Niet alleen zullen hoenders, watervogels en duiven in grooten getale vertegenwoordigd zijn, doch ook fraaie collecties binnen- en buitenlandsche zangvogeltjes, de lievelingen van het groote publiek, inzonderheid der dames, zullen er ongetwijfeld niet het minst de aandacht trekken’.⁷² Voor de, de te Utrecht in september 1886 georganiseerde kijkdagen en verkoopdag ook als tentoonstelling meegerekend, vierde tentoonstelling van ‘Avicultura’ te Rotterdam werden ‘100 nummers hoenders, 75 paar duiven, 40 paar watervogels en verscheidene collectiën buitenlandsche zang- en kamervogels, benevens papagaaien’ ingezonden.⁷³

De verslaggeving over deze te Rotterdam gehouden tentoonstelling levert ons het bewijs dat, evenals in ‘Ornis’ het geval was geweest, ook van meet af aan voor de tentoonstellingen van ‘Avicultura’, sier- en kamervogels werden ingezonden en ‘Avicultura’ dus een vereniging was voor pluimveefokkers in de ruimst mogelijke betekenis van het woord. Opmerkelijk is de ondertoon in de verslaggeving waaruit blijkt dat toen de zang- en kamervogels zich meer in de belangstelling van de dames mochten verheugen dan in die van de mannen. We komen hier later op terug wanneer we op zoek gaan naar oorzaken voor het in Nederland relatief laat, zeker in vergelijking tot de ons omringende landen, ontstaan van (volière)vogelverenigingen en -tentoonstellingen.

Foto. Voor de tweede tentoonstelling van ‘Avicultura’ werd al uitgebreider geadverteerd dan voor de eerste. ‘De Graafschap-bode’, 5 maart 1887.

De derde internationale tentoonstelling van ‘Avicultura’, de vijfde in totaal, werd van 22 t/m 24 juni 1888 georganiseerd in Den Haag, in het ‘Gebouw voor ‘Kunsten en Wetenschappen’.⁷⁴ Een bijzondere attractie op deze tentoonstelling was ‘eene broedmachine in volle werking, waarin men de geboorte van het kuiken in hare verschillende perioden kan waarnemen’. Verder had de Haagse postduivenclub ‘De Ooievaar’ op de tentoonstelling een ‘smaakvolle’ afdeling ingericht met ‘harer beste reizigers’. Kijkend naar de prijswinnaars dan was er, naast de traditionele overvloed aan hoenders en duiven, ook een opmerkelijk aantal sier- en kamervogels te zien. Zo wonnen de in Rotterdam woonachtige A. van Zijl en Hagenaar P. van Driel resp. een 1^e en een 2^e prijs met ‘eene verzameling in- en uitlandsche zang- en kamervogels’. A. van Zijl won tevens een 2^e prijs met zijn ‘papegaaien en parkieten’, terwijl P. van Driel een 1^e prijs behaalde met ‘40 paar grasparkieten’; De te Den Haag woonachtige J.C.O.F. van Eck behaalde een 1^e prijs met ‘eene kooi met kanarievogels, een volière met kanarievogels broed 1888’ en J. Dollekamp een 2^e prijs met een kooi groote kanaries’. De uit Tholen afkomstige mr. J.H.L. van Buren behaalde een 2^e prijs met 4 bastaardputters, ‘geboren uit man-putter en wijfjes-kanarie’. Het overzicht van de prijswinnaars ligt ook een tipje op van de sluier over hoe in de jaren ’80 de volièrevogels op pluimveetentoonstellingen werden beoordeeld. De kippen, duiven, eenden, enz. werden ingezonden, beoordeeld en als zodanig ook vermeld in de catalogus, per ’nummer’. Een ‘nummer’ omvatte minstens twee vogels, vaak meer, zeker wanneer het de wedstrijdcategorie ‘Kamervogels’ betrof. Zang- en kamervogels werden dus in de regel niet ingezonden als individu, maar als ensemble. Dat kon een kooi, maar ook een vlucht of volière zijn met meerdere vogels. De jury beoordeelde niet de individuele vogel ieder voor zich, maar als combinatie in de kooi of als configuratie waarin de vogels gepresenteerd werden. De inzenders, van met name de zang- en siervogels, probeerden daarom kooi(en) én vogels op een zo aantrekkelijke mogelijke wijze aan het publiek te tonen.⁷⁵ Foto. Aankondiging van de derde internationale tentoonstelling van ‘Avicultura’ in de ‘Haagsche Courant’ van 18 juni 1888.

De vierde internationale tentoonstelling van ‘Avicultura’ werd van 29 t/m 31 maart 1889 te Leeuwarden, in ‘De Harmonie’, gehouden. Voor Friesland betrof het een bijzondere gebeurtenis: Het was ‘eene verzameling van pluimgedierte, die met recht even prachtig als zeldzaam mag worden genoemd en in het Noorden nog nooit is aanschouwd’. Voor de tentoonstelling werden in totaal 450 nummers ingeschreven: o.m. 200 ‘nummers’ hoeders, 130 no.’s duiven en 100 no.’s eenden. Omdat een wedstrijdnummer uit minstens twee vogels bestond was het totaal aan vogels op de tentoonstelling een veelvoud van het aantal ‘nummers’.⁷⁶ De kamervogels lijken in Leeuwarden beduidend minder vertegenwoordigd te zijn geweest dan het jaar daarvoor in Den Haag. Er waren prijzen voor de heer J.A. Op de Macks uit Velp en W. Korthals jr. uit Rotterdam met kanaries; de heer Korthals won ook een prijs met de door hem ingezonden papegaaien en parkieten en daar bleef het bij. De tentoonstelling had gedurende de openingsdagen ca. 3500 betalende bezoekers. Op de eerste dag, 29 maart, kostte een entreekaartje 75 cent. Toen waren er maar 300 verkocht; op 30 maart was de entree 50 cent, hetgeen in 500 betalende bezoekers resulteerde. De beste kaartverkoop was op 31 maart: Er werden 2600 toegangskaarten verkocht, maar toen was de entree ook 25 cent. Met de differentiatie in entreeprijzen ontstond er ook onderscheid in publiek. De tentoonstellingsruimte werd op vrijdag in beslag genomen door de heren van stand, terwijl op zondag meer het gewone volk tussen de kooien liep.⁷⁷

Prijswinnaar J.A. Op de Macks, uit Velp, was een zogenaamde ‘kweeker’. Deze aanduiding betekende dat hij niet alleen vogels had als liefhebberij, maar met het broeden en de verkoop van vogels een (neven)inkomen verwierf. Zijn kwekerij had zelfs een naam: ‘Kanarieveredeling’. Voor de heer Op de Macks was z’n succes in Leeuwarden een goede gelegenheid om in advertenties en refererend aan het in Leeuwarden behaalde resultaat zijn zangkanaries te koop aan te bieden. Voor prima zangvogels (Harzer ras) vroeg hij ƒ 10,00; voor zo’n man aangevuld met pop en broedkooi betaalde men ƒ 15,00 en voor een tweejarige man ƒ 5,00.⁷⁸ Wanneer we ons realiseren dat het dagloon van een geschoold industriearbeider toen ca. ƒ 1,30 bedroeg lag voor de arbeidende klasse het houden en kweken van kanaries, laat staan de meer exclusievere exotische vogels, ver boven haar financiële mogelijkheden. Dat was eigenlijk altijd al zo geweest en zou pas in de eerste decennia van de 20^e eeuw veranderen, toen het mogelijk werd met het kweken van kanaries een neveninkomen te verwerven en hierdoor ook de minder draagkrachtigen zangvogels konden houden en kweken.⁷⁹

Foto. De heer J.A. Op de Macks uit Velp probeerde uit zijn successen op de ‘Avicultura’ tentoonstelling in Leeuwarden in 1889 een slaatje te slaan. ‘Het Nieuws van den Dag’, 5 juni 1889.

Voor de vijfde internationale tentoonstelling trok ‘Avicultura’ naar beneden de rivieren, naar Den Bosch, waar het evenement plaatsvond van 24 t/m 26 januari 1890 in ‘Gebouw der Liedertafel, ‘Oefening en Uitspanning’. Wat betreft het verslag van deze tentoonstelling in de krant beperkt het overzicht van de prijswinnaars met betrekking tot de kamervogels zich tot de vermelding van de 3^e prijs voor een ‘verzameling kanarievogels’, van J.A.W. Suys uit Den Bosch.⁸⁰ Foto. Aankondiging van de te Groningen georganiseerde zesde internationale tentoonstelling van ‘Avicultura’. ‘Dagblad van het Noorden’, 18 april 1891.

Op 3 januari 1891 kwam in de Gemeenteraad van Groningen een brief van ‘Avicultura’ aan de orde met een verzoek van 4 t/m 9 maart 1891 de ‘Korenbeurs’ in Groningen te mogen huren voor het organiseren van haar zesde internationale pluimveetentoonstelling. Waarschijnlijk vanwege het gebruik van de ‘Korenbeurs’ door anderen op dat moment werd door B & W van Groningen ‘Avicultura’ wel in de gelegenheid gesteld de tentoonstelling eind mei te organiseren.⁸¹ De tentoonstelling in de Korenbeurs was van 29 t/m 31 mei 1891 open voor publiek.⁸² Ook voor deze tentoonstelling bestonden de meeste inzendingen uit hoenders, duiven en watervogels. Er werden in totaal 426 wedstrijdnummers ingeschreven, bestaande uit 3 no.’s kalkoenen, 247 no.’s hoenders, 54 no.’s eenden, 11 no.’s ganzen en 1 no. zwanen. Verder werden er 104 no.’s duiven ingezonden, terwijl in de krant over het aantal sier-en kamervogels geen opgave werd vermeld. E.e.a. bevestigt de indruk die al vanaf de eerste tentoonstelling in 1886 wordt gewekt , nl. dat het aandeel sier- en kamervogels op de pluimveetentoonstellingen van ‘Avicultura’ uitermate bescheiden was. Dit blijkt eens te meer uit het vraagprogramma voor de zevende tentoonstelling te Nijmegen waar de kamervogels waren ondergebracht in een vorm van een categorie ‘overigen’: ‘Afdeeling V: Inlandsche vogels, opgezette vogels, uitlandsche vogels en voorwerpen en gereedschappen ten dienste der vogelteelt’. In Groningen werd in de wedstrijdcategorie, waartoe ook de kamervogels behoorden, twee prijzen uitgereikt nl. een verguld zilveren en een zilveren medaille voor een verzameling kamervogels en een collectie opgezette vogels. Beide inzending waren afkomstig van de Groningse vereniging ‘Ornis’.⁸³ Foto. In 1891 trok ‘Avicultura’ naar het hoge noorden om in de ‘Korenbeurs’ te Groningen haar zesde internatonale tentoonstelling te organiseren.

Malversaties op vogeltentoonstellingen lijken van alle tijden te zijn. Ook in Groningen was het kennelijk raak geweest, want op de daags na de sluiting van de tentoonstelling gehouden algemene ledenvergadering van ‘Avicultura’ werd besloten ‘dat in het vervolg de eigenaars van vogels met vervalschte of uitgetrokken veeren aan de jury zullen worden bekendgemaakt en buiten mededinging blijven’. Overigens werd op dezelfde vergadering besloten voor de volgende tentoonstelling weer naar Nijmegen te gaan.⁸⁴

Foto. Aankondiging van de zevende internationale tentoonstelling van ‘Avicultura te Nijmegen met de namen van alle ‘kopstukken’. ‘Arnhemsche Courant’, 8 februari 1892.

Deze zevende internationale pluimveetentoonstelling werd van 11 t/m13 maart 1892 gehouden in de grote zaal van het ‘Sociëteitsgebouw ‘De Vereniging’, te Nijmegen. Door 92 deelnemers werden 677 ‘nummers’ ingezonden. Deze bestonden o.m. uit 436 nummers hoenders, 57 nummers watervogels en 161 nummers duiven. Hoewel er in de krant geen melding werd gemaakt van het aantal ‘nummers’ sier- en kamervogels waren die, gezien de prijswinnaars, wel degelijk aanwezig.⁸⁵ De prijswinnaars van ‘Afdeling V’ waren: J. Nannings uit Nijmegen voor de fraaiste verzameling inlandsche vogels, W.J.M. de Bas, notaris te Den Haag en voorzitter van ‘Avicultura’, behaalde de prijs voor de fraaiste verzameling kanarievogels; verder was er een prijs voor de heer L Zick uit Nijmegen voor zijn inzending van ’80 Saksisch Holl. roller’.⁸⁶

Na Nijmegen in het oosten werd door ‘Avicultura’ voor 1893 weer een locatie in West-Nederland gekozen: ‘Kunstmin’ in Dordrecht, waar van 3 t/m 5 maart 1893 de achtste internationale pluimveetentoonstelling werd gehouden. De tentoonstellingen van ‘Avicultura’ werden naarmate de jaren ’90 vorderden steeds groter. Voor de tentoonstelling in Dordrecht werden maar liefst 1000 ‘nummers ingeschreven.⁸⁷ De heer Op de Macks, van voornoemde ‘kweekerij’ ‘Kanarievereedeling’ te Velp, behaalde met zijn kanaries twee eerste prijzen ‘voor schoon gezang en voor de fraaiste collectie’. In de Vlaardingsche Courant viel hieromtrent het volgende te lezen: ‘In een der kleedkamers van ‘Kunstmin’ bevond zich (….) eene schitterende collectie van 60 uitstekende zangers van den heer Op de Macks, welke dat vertrek met hunne welluidende rollers en trillers vervulden. Geen schel en oorverdovend gejubel, dat horen en spreken belet, maar een zacht en teeder geluid als dat van den nachtegaal, - zoodat het verblijf in de ex-positiezaal geen kwelling was, maar een genot’.⁸⁸ Een jurylid aan het werk op de negende internationale tentoonstelling van ‘Avicultura’ op 2 t/m 4 februari 1894 in de ‘Doele’ te Rotterdam: ‘Juryleden, welke een verbazende kennis van vogeleigenaardigheden wordt daarvoor geëischt. En alsof zij zich zelven dat volstrekt niet bewust zijn, zoo kalm wandelen zij voor de hokken, onderwerpen elk dier aan een kritische beschouwing en schrijven dan den uitslag van die beschouwing met een paar woorden in hun boekje neer’. (‘Rotterdamsch Nieuwsblad’, 5 februari 1894)

Het jaar daaropvolgend was de tentoonstelling weer gehuisvest in Rotterdam, in de ‘Doele’ van sociëteit ‘Harmonie’, en wel van 2 t/m 4 februari 1894.⁸⁹ De gemeenteraad van Rotterdam verstrekte voor de organisatie van dit evenement aan ‘Avicultura’ een subsidie van ƒ 300,00.⁹⁰ Ook deze negende internationale tentoonstelling was weer groter dan de vorige, met 1557 inzending van 132 deelnemers. De 1557 inzendingen, bestaande uit o.m. 1500 paren, waren dus goed voor ruim 3000 dieren.⁹¹ Een verguld zilveren medaille voor de ‘fraaiste collectie siervogels’ werd toegekend aan de heer A. Sutherland uit Rotterdam. Diens vader, poelier August Sutherland Jzn., had een collectie ‘prachtig mooi versch geslacht’ gevogelte voor de tentoonstelling ingezonden, die, tot ongenoegen van de heer Sutherland, in de krant werd omschreven als ‘lijken met omgedraaide nekken’.⁹² De heer Leon Verschueren uit ‘Heithuizen’ won de tweede prijs in de categorie ‘fraaiste verzameling kanarievogels‘.⁹³ Foto. Het complex van ‘Artis’ aan de Plantage Kerklaan te Amsterdam. Links de toegang tot het park. Tussen de twee gebouwen met een verdieping bevond zich de ‘concertzaal’. (Foto Internet)

Voor haar tiende internationale pluimveetentoonstelling, die van 22 t/m 24 februari 1895 voor het publiek was geopend, huurde ‘Avicultura’ de ‘concertzaal’ van dierentuin ‘Artis’ aan de Plantage Kerklaan. De jury was internationaal georiënteerd met twee leden uit Engeland, twee uit België en twee uit Nederland.⁹⁴

Voor de tentoonstelling werden ca. 3000 dieren ingeschreven, verdeeld over 1706 ‘nummers’. Wat betreft de zang- en kamervogels ontving de inzending van P. Sluis uit Amsterdam de nodige belangstelling, ‘omdat er insectenetende vogels bij zijn die tot dusver niet in gevangenschap konden leven en die de vogelliefhebbers maar niet in leven konden houden. De Heer Sluis heeft echter een soort voeder samengesteld waarmee het onbereikbare werd bereikt en het onmogelijke mogelijk gemaakt. In groote kooien zijn al deze kleine, sierlijke vogeltjes tentoongesteld. (…) De heer Sluis heeft niet minder dan 79 vogeltjes ingezonden vertegenwoordigende vier-en-dertig verschillende soorten. Onder de zeldzaamste vogeltjes noemen wij de goudhaantjes en de boomkruipertjes, waarvan er vijf, de winterkoninkjes waarvan er vier en de staartmezen waarvan er 21 zijn ingezonden.’⁹⁵ De heer P. Sluis behaalde met zijn inzending een 1^e prijs in de klasse ‘Verzameling Inlandsche kamervogels’. Overigens zijn in de ellenlange lijst met prijswinnaars maar enkele inzenders te ontdekken die succesvol waren met zang- en kamervogels, hetgeen er op duidt dat de collectie ingezonden volièrevogels in ‘Artis’ beduidend achterbleef bij de door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in de Haagse Dierentuin georganiseerde ’internationale tentoonstelling van zang-, kamer- en volière-vogels’ enkele maanden daarvoor. Zo werd er maar één prijs uitgereikt aan ‘kanarievogels’. Die ging naar de heer Leon Verschueren uit ‘Heythuisen’.⁹⁶

De prijzen die in die tijd werden uitgereikt waren, zeker naar onze huidige maatschaven, niet misselijk: een verguld zilveren medaille, de hoogste prijs, vertegenwoordigde een waarde van ƒ 10,00 en een zilveren medaille ƒ 5,00. Het weekloon van een geschoold industriearbeider bedroeg die tijd nog geen ƒ 10,00. Een winnaar van een ‘verguld zilveren medaille’ kon dus, als hij daarvoor koos, ook met zijn dieren plus een volledig weekloon in de beurs weer huiswaarts keren.⁹⁷

Ook ‘Avicultura’ was niet in het bezit van een kip die gouden eieren legde, dus de uitgaven aan prijzengeld moesten met inkomsten gecompenseerd worden. Een belangrijke inkomstenbron waren de geschonken prijzen, maar bovenal moest het inschrijfgeld voor het benodigde budget zorgen. Het is daarom niet vreemd dat met dergelijke lucratieve ereprijzen het inschrijfgeld ook fors was en de financiële draagkracht van ‘de gewone man’ ver oversteeg. Het inschrijfgeld voor een ‘nummer’ bedroeg voor niet leden ƒ 1,50 en voor de leden van Avicultura ƒ 0,75.⁹⁸ Foto. In 1893 kwam het geheel verbouwde hoofdgebouw van de ‘Haagsche Dierentuin’ gereed. Gezien het uiterlijk van dit gebouw kreeg het in de volksmond de naam ‘Moors Paleis’. Vele malen zou ‘Avicultura’ in dit gebouw haar tentoonstelling organiseren. (Bron: Internet)

De door ‘Avicultura’ georganiseerde elfde internationale tentoonstelling werd van 21 t/m 23 februari 1896 gehouden in ‘de Grooten Zalen van den Dierentuin te ’s Hage’, beter bekend als het ‘Moors paleis’, dat in 1893 gereedgekomen was.⁹⁹ In totaal werden 2011 ‘nummers’ ingeschreven waarmee de tentoonstelling weer groter was dan de vorige in ‘Artis’. Kennelijk was de lijst met prijswinnaars inmiddels zo lang geworden dat de dagbladen er niet meer toe overgingen om die te publiceren. Wel werden in enkele regionale kranten de successen vermeld van in desbetreffende streek of stad woonachtige fokkers. Daartussen werden geen winnaars in de categorie ‘Zang- en Kamervogels’ aangetroffen. Ook in de verslaggeving over deze tentoonstelling ging alle aandacht uit naar de hoenders en in mindere mate de duiven en de watervogels en kwamen de sier- en kamervogels er uitermate bekaaid af. Het zal ongetwijfeld een teken zijn van de bescheiden inbreng van deze vogels op de tentoonstelling.¹⁰⁰

Voor de 12 internationale tentoonstelling, die van 13 t/m 15 februari 1897 werd georganiseerd, werd eveneens het ‘Moors paleis’ in de tuin van het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ gehuurd. De tentoonstelling had 150 inzenders van vogels en vogeltoebehoren. Daags voor de opening mocht de correspondent van De Telegraaf even een kijkje nemen en hij kwam tot de conclusie dat de collectie sier- en kamervogels ‘nog niet bijzonder’ was. Toch trokken tijdens de openingsdagen de collectie zang- en siervogels van de voorzitter van ‘Avicultura’, dhr. W.J.M. de Bas, de aandacht.¹⁰¹

Voor de houders en kwekers van volièrevogels is deze 13^e tentoonstelling van ‘Avicultura’ in februari 1897 bijzonder belangrijk geweest. Tijdens dit evenement besloten namelijk enkele leden van ‘Avicultura’ tot de oprichting van de eerste Nederlandse vereniging speciaal bedoeld voor de houders en kwekers van zang-, sier- en kamervogels. Ze noemden de nieuwe vereniging ‘Luscinia’, naar de Latijnse naam van de nachtegaal.¹⁰² Foto. Ook ‘Avicultura’ heeft voor een tentoonstelling gebruik gemaakt van het legendarische ‘Paleis voor Volksvlijt’ te Amsterdam. (‘De Telegraaf’, 17 maart 1898)

Na twee achtereenvolgende jaren de tentoonstelling in de ‘Haagsche Dierentuin’ te hebben georganiseerd werd in 1898 onderdak gevonden in het ‘Paleis van Volksvlijt’ te Amsterdam. Daar werd van 18 t/m 20 maart 1898 de 13^e internationale tentoonstelling georganiseerd. De huisvesting, voeding en verzorging van de ca. 3000 ‘stuks pluimvee’ werd verricht door zustervereniging ‘Ornithophilia’ uit Utrecht, die in 1897 voor ƒ 4800,00 nieuw kooienmateriaal had aangeschaft en met verhuur hiervan iets probeerde terug te verdienen. Op deze tentoonstelling waren de zang- en kamervogels vertegenwoordigd in de vorm van ‘vele prachtig zingende uitmuntend kanaries’, ‘papagaaien, parkieten, zangvogels, insectenetende en siervogels’. Veel aandacht ging uit naar de ‘Geleerde goudvinken’ van de heer Paul Groesch uit Dalherda (Pruisen)¹⁰³ die aria’s uit opera’s zingen’. Een ‘verguld zilveren medaille of f 10,00’ werd behaald door de heer P. Sluis voor ‘de fraaiste collectie inlandsche kamervogels’. Prijzen werd ook toegekend aan ‘W.J.M. de Bas voor bastaardkanaries en versch. rassen kanaries en aan A. Sutherland voor kanaries van 1 ras’.¹⁰⁴

Voor de 14^e tentoonstelling, die van 10 t/m 12 maart 1899 werd georganiseerd, werd weer gekozen voor de dierentuin in Den Haag. Hoewel de vereniging voor zang- en siervogelhouders ‘Luscinia’ in de gelegenheid was gesteld ter opluistering een kleine tentoonstelling te organiseren werd over de aanwezige zang- en kamervogels in de schrijvende pers weinig gepubliceerd.¹⁰⁵ Bijna alle aandacht in de kranten ging uit naar het bericht dat een Engelsman ‘75 pond sterling’, ofwel ƒ 900,00,¹⁰⁶ zou hebben geboden voor een sierduif van het ras ‘Raadsheer’. Nog opmerkelijker was waarschijnlijk het nieuws dat de eigenaar het bod had afgeslagen. Het was voor de ‘Delftsche Courant’ aanleiding om de aandacht er op te vestigen dat op de gelijktijdig in de dierentuin in Den Haag georganiseerde tentoonstelling van vogelvereniging ‘Luscinia’ ook kanaries voor hoge prijzen verhandeld werden. Op dit evenement zaten lizards te koop voor ƒ 24,00, Scotch fancies voor ƒ 27,00 en voor de Norwich kanaries werd ƒ50,00 - ƒ75,00 per paar gevraagd.¹⁰⁷

De 15^e tentoonstelling van ‘Avicultura’ vond van 10 t/m 12 februari 1900 wederom plaats in de ‘Haagsche Dierentuin’. Verslagen in de kranten maken alleen melding van de aanwezigheid van een ‘vogelzaal’, waarin de geleerde goudvinken van Paul Groesch weer hun aria’s zongen.¹⁰⁸ De heer Paul Groesch en na hem, hoogstwaarschijnlijk zijn zoon, Wilhelm Groesch, was rond de eeuwwisseling een vaste verschijning op Nederlandse pluimveetentoonstellingen. ‘Met een heele schare‘ goudvinken, die hij geleerd had een wijsje te zingen, vaak van Duitse volksliedjes, was hij niet alleen aanwezig om deel te nemen aan de wedstrijd, maar vooral ook om zijn ‘geleerde goudvinken’ te verkopen. De prijzen die hij voor een goudvink rekende varieerden van ƒ 5,00 tot ƒ 25,00. Voor de door hem meegenomen Saksische kanaries vroeg hij ƒ 6,00 tot ƒ 15,00; ‘alles behalve goedkoop’, maar de heer Groesch scheen ‘toch goede zaken te maken’.¹⁰⁹ Naast de geleerde goudvinken waren in het ‘Moors Paleis’ in de ‘vogelzaal’ ook zang- en siervogels van leden van de vereniging ‘Luscinia’ te zien. Het bestuur van ‘Avicultura’ had namelijk deze vereniging opnieuw in de gelegenheid gesteld ter opluistering een onderlinge tentoonstelling in een afzonderlijke ruimte te organiseren.¹¹⁰

De voor 8 t/m 10 maart 1901 aangekondigde 16^e tentoonstelling van ‘Avicultura’ is niet doorgegaan. Waarschijnlijk zat de club op zwart zaad. De groter wordende tentoonstellingen vereisten een ruimere tentoonstellingslocatie en die waren steeds lastiger te huren. Bovendien stegen de lasten die aan het huren van zo’n grote accommodatie verbonden waren de club financieel boven het hoofd. Verder bestaat de indruk dat het ledental eerder daalde dan steeg. Tijdens de in december 1901 gehouden algemene ledenvergadering kon de penningmeester melden dat, waarschijnlijk mede dankzij het niet organiseren van de tentoonstelling, het batig saldo over 1901 zodanig was dat het nadelig saldo over 1900 was gedaald tot ƒ 32,00. Tevens werd besloten de contributie te verlagen naar ƒ 5,00, waarschijnlijk om nieuwe leden te werven, in het bijzonder uit de middenklasse. Het is een aanwijzing dat ca. 1900 de sport niet meer het exclusieve domein van de gegoede stand was, maar ook personen uit de sociale klasse daaronder steeds meer ‘voor het genoegen’ zich bezig konden houden met het houden en fokken van pluimvee. Op dat moment telde ‘Avicultura’ 185 leden, terwijl in 1893 de vereniging nog 270 leden had.¹¹¹ Mogelijk was de ledendaling ook het gevolg van de oprichting van andere pluimvee- en vogelverenigingen in den lande gedurende de jaren ’90.¹¹² Foto. Getekende impressie in het ‘Rotterdamsch Nieuwsblad’ van 1 februari 1902 van de door ‘Avicultura’ van 31 januari t/m 2 februari 1902 georganiseerde tentoonstelling te Rotterdam.

De financiën weer enigszins op orde hebbende werd besloten de 16^e tentoonstelling van 31 januari t/m 2 februari 1902 te organiseren, in het ‘Algemeen Verkooplokaal’ te Rotterdam. Dat de gemeente Rotterdam de tentoonstelling financieel ondersteunde met een subsidie van ƒ 300,00 kwam, gezien de financiële situatie van de club, bijzonder goed uit. Na de inschrijving bleek dat alle dieren niet in het ‘Verkooplokaal’ te huisvesten waren en men gedwongen was een noodvoorziening te realiseren. Hoewel er ook siervogels voor de tentoonstelling werden ingezonden werd hier in de pers nauwelijks aandacht aan besteed. ¹¹³

De tentoonstelling in Rotterdam in 1902 was in verschillende opzichten een keerpunt. Het was de laatste van ‘Avicultura’ buiten Den Haag. Vanaf haar oprichting had ‘Avicultura’ het voor de promotie van de pluimveefokkerij belangrijk gevonden dat haar jaarlijkse tentoonstelling steeds in een andere plaats, verspreid over heel Nederland, georganiseerd zou worden. Daaraan kwam in 1902 een einde. In het vervolg zouden de tentoonstellingen van ‘Avicultura’ in de ‘Haagsche Dierentuin’ worden gehouden.

Foto. Affiche van de te 1906 georganiseerde tentoonstelling van ‘Avicultura’. Vanaf 1902 verdween in de advertenties en op de affiches de mededeling dat op de tentoonstelling van ‘Avicultura’ ook zang-, kamer- en siervogels te zien waren. (Bron: Internet)

Daarnaast heeft het er alle schijn van dat met deze tentoonstelling ‘Avicultura’ afscheid nam ook specifiek een vereniging voor houders en kwekers van zang- en siervogels te zijn. Vanaf de oprichting van ‘Avicultura’ had de vereniging, meestal via advertenties in de lokale krant, het publiek opgeroepen de tentoonstelling te komen bezichtigen. Steevast werd in de advertentie, in welke bewoordingen dan ook, er op gewezen dat op de tentoonstelling, behalve hoenders, watervogels en duiven, ook zang- sier- en kamervogels te zien waren. De laatste advertentie in deze traditie verscheen ten tijde van de 13^e internationale tentoonstelling, die van 18 t/m 20 maart 1898 in ‘Paleis van Volksvlijt’ in Amsterdam werd de georganiseerd. ‘Heden groote internationale tentoonstelling van hoenders, duiven, water-, kamervogels, broedmachines, etc.’ luidde toen de kop. De eerste daaropvolgende advertentie, die kon worden gevonden, werd geplaatst ten tijde van de tentoonstelling van 31 januari t/m 2 februari 1902 in Rotterdam. De inhoud luidde toen: 16^e Internationale tentoonstelling van hoenders, duiven, pauwen , fazanten, enz.’. De tijd dat ook de zang- en kamervogels op de tentoonstelling van ‘Avicultura’ blikvangers waren, was kennelijk voorbij. Dit betekende overigens niet dat geen zang- en siervogels meer werden ingezonden en ook niet dat hun aanwezigheid in de pers werd genegeerd, integendeel,¹¹⁴ maar op het ‘uithangbord’ van ‘Avicultura’ waren de volièrevogels verdwenen.

Waar de zang- en siervogels in de advertenties van ‘Avicultura’ verdwenen, verschenen de konijnen. In een advertentie in de Haagsche Courant van 24 januari 1904 werd de 18^e internationale tentoonstelling van ‘Avicultura’ aangekondigd als één van ‘Hoenders, Watervogels, Duiven en Konijnen’. Overigens was ‘Avicultura’ verre van een voorloper met het toelaten van konijnen op haar tentoonstelling. De te Utrecht gevestigde pluimveevereniging ‘Ornithophilia’ vervulde hierin een pioniersrol en was er in 1899 mee begonnen. Aanvankelijk hield ‘Avicultura’ de konijnen buiten de deur, tot 1904.¹¹⁵ Sindsdien zouden de konijnen een wezenlijk onderdeel van de tentoonstellingen van ‘Avicultura’ gaan vormen. De pluimveetentoonstellingen in Nederland veranderden vanaf 1900 dus steeds meer in ‘kleindierententoonstellingen’.

Foto. Het interieur van de ‘Groote Zaal’ van het ‘Moors Paleis’ in de dierentuin van Den Haag. In deze entourage heeft menige pluimveetentoonstelling van ‘Avicultura’ plaatsgevonden. (Bron: Internet)

Vanaf 1903 was de ‘Haagsche Dierentuin’ het vaste decor voor de jaarlijks door ‘Avicultura’ te organiseren ‘kleindierententoonstelling’.¹¹⁶ Aan deze tentoonstellingen werden in het tweede decennium zangwedstrijden voor kanaries toegevoegd, georganiseerd door de op 10 februari 1910 opgerichte Haagse vogelvereniging ‘De Kanarievogel’ en later sloten ‘Onze Gevleugelde Zangers’ zich daar bij aan.¹¹⁷

Op 18 februari 1921 werd in Den Haag een vogelvereniging opgericht. Voor een naam werd die van het jaren daarvoor opgeheven ‘Luscinia’ uit de mottenbalen opgediept. Ook ‘Luscinia II’ organiseerde regelmatig haar onderlinge vogeltentoonstelling tegelijk met die van ‘Avicultura’, onder één dak , te beginnen met de 37^e ‘Avicultura’ tentoonstelling in januari 1922.¹¹⁸

In 1937 besloten ‘Avicultura’ en ‘Ornithophilia’ onder de naam ‘Avicorni’, een samenwerkingsverband aan te gaan en gezamenlijk een tentoonstelling te organiseren. De eerste tentoonstelling van ‘Avicorni’ vond plaats in december 1937 in de Apollohal te Amsterdam, maar voor de tweede, in december 1938, werd weer op het oude nest teruggekeerd, nl. de dierentuin van het ‘Zoologisch-Botanisch Genootschap’. Het zou de laatste tentoonstelling in de dierentuin worden waarbij ‘Avicultura’ betrokken was. Begin 1939 viel ‘Avicorni’ weer uiteen in ‘Avicultura’ en ‘Ornithophilia’. In 1939 en 1940 organiseerde ‘Avicultura’ geen tentoonstelling en daarna maakten de oorlogsomstandigheden een tentoonstelling onmogelijk.¹¹⁹ De Tweede Wereldoorlog betekende ook het einde voor de reeds jaren verpauperende ‘Haagsche Dierentuin’. Het gebied waarin de dierentuin zich bevond werd gedurende de Tweede Wereldoorlog opgenomen in de bouw van de ‘Atlantik Wall’, in 1943 ontruimd en daarna deels gesloopt.¹²⁰ Het zou het definitieve einde zijn van de ‘Haagsche Dierentuin’ en de betrokkenheid van het ‘Zoologisch-Botanisch Genootschap’ bij de pluimveeliefhebberij, die met de door haar in 1867 georganiseerde eerste pluimveetentoonstelling in Nederland een aanvang had genomen.¹²¹ Foto. Luchtfoto van de dierentuin in Den Haag. Centraal in de tuin het ‘Moors Paleis’ (Bron: Internet)

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog hadden ‘Avicultura’ en de houders en kwekers van zang-, sier- en kamervogels in Nederland alleen binding met elkaar, omdat Haagse vogelverenigingen samenwerking met ‘Avicultura’ zochten voor de organisatie van hun onderlinge tentoonstellingen en zangwedstrijden. Maar afgezien van deze samenwerking om praktische, waarschijnlijk financiële, redenen waren de ‘kippenwereld’ en die van de zang- en volièrevogelkwekers steeds meer uit elkaar gegroeid. Dat was gedurende de laatste twee decennia van de 19^e eeuw heel anders geweest. ‘Ornis’/’Avicultura’ waren de eerste pluimverenigingen in Nederland en de kwekers van sier- en zangvogels vonden hier voor het eerst een plek waar zij hun liefhebberij in georganiseerd verband met anderen konden beleven en hun vogels, weliswaar in bescheiden aantallen, met medeverenigingsleden in een passende entourage konden tentoonstellen. ‘Ornis’/’Avicultura’ staan dus aan de wieg van de duizenden Nederlanders die, met name in de 20^e eeuw, een liefhebberij hadden en nog steeds hebben in het fokken van kippen, duiven, konijnen, zang- en siervogels, enz., enz. en dat in verenigingsverband en op tentoonstellingen met elkaar delen. ‘Ornis’/’Avicultura’ vormen dus ook de bakermat van de vele kleindieren- en vogelverenigingen die sinds de jaren ’90 van de vorig eeuw het levenslicht zagen. Door hun tentoonstellingen verspreid over Nederland te organiseren hebben ‘Ornis’/’Avicultura’ uiterst belangrijk ’zendingswerk’ verricht en zodoende de liefhebberij tot in de uithoeken van Nederland gepromoot. ‘Ornis’/’Avicultura’ hebben een wezenlijke bijdrage geleverd aan de emancipatie van de sier- en kamervogelkwekerij. Door deze tak van de pluimveehouderij een podium te geven hebben zij er mede toe bijgedragen dat het houden en kweken van zang-, sier- en kamervogels kon uitgroeien tot een volwaardig tijdverdrijf ‘tot nut en genoegen’. Last but not least is in 1897 uit ‘Avicultura’ de vogelvereniging ’Luscinia‘ ontstaan, de eerste Nederlandse vereniging specifiek voor houders en kwekers van zang-, sier,- kamer- en volièrevogels. Met de door ‘Luscinia’ rond de eeuwwisseling ondernomen activiteiten nam het houden en kweken van zang- en volièrevogels een grote vlucht en werd de grondslag gelegd voor de opzet van de georganiseerde zang- en siervogelliefhebberij in Nederland in de 20^e eeuw; maar daarover later veel meer.

‘Ornithophilia’
In de zomer van 1894 werden kort na elkaar twee pluimveeverenigingen opgericht, te beginnen met de ‘Twentsche pluimveeclub’ op 27 augustus 1894. Kort daarna, op 27 september 1894, zag ‘Ornithophilia, de Utrechtsche vereeniging ter bevordering der liefhebberij voor pluimgedierte’ het levenslicht. Utrechtse pluimveefokkers hadden zich aangesloten bij de locale postduivenvereniging ‘De Eendracht’, maar toen die in financieel zwaar weer terecht kwam besloten ze een eigen vereniging op te richten.¹²² De statuten werden bij Koninklijk Besluit op 28 november 1894 goedgekeurd. ‘Ornithophilia’ stelde zich tot doel de belangstelling en liefhebberij voor pluimgedierte op te wekken door samenwerking van alle liefhebbers, het aan de leden verstrekken van zoveel mogelijk betrouwbare adressen voor de aankoop van pluimgedierte, het aankopen voor rekening van de kas van raszuivere exemplaren met de bedoeling die gratis onder de leden te verloten en het organiseren van tentoonstellingen.¹²³ Het bestuur bestond in het najaar van 1894 uit mr. J.E.W. Twiss, voorzitter; jhr. A.C.P.G. ridder van Rappart, vice-voorzitter; C.J.G. Repelius, secretaris; O.J. de Haart Nzn., penningmeester, en verder uit de heren mr. J.J. Moll, J.W. Schuijl, H. Essen. Het bestuur werd tijdens de eerste tentoonstelling bijgestaan door o.m. mr. J.F.E. Claringbould, jhr. A.J.L. Ram en mr. D.E.H. Diemont.¹²⁴ De aan voornoemde personen verbonden titulatuur illustreert eens te meer hoezeer het houden en fokken van pluimvee in Nederland tot en met het einde van de 19^e eeuw door de gegoede stand werd gedomineerd. In dit opzicht was er aanvankelijk dus geen verschil tussen ‘Avicultura’ en ‘Ornithophilia’. De beide verenigingen vertoonden wel onderscheid met betrekking tot de tentoonstelling. ‘Avicultura’ beoogde een landelijke vereniging te zijn en organiseerde tot 1903 haar tentoonstellingen ieder jaar verspreid over Nederland, van noord tot zuid en van oost tot west, in een andere stad. ‘Ornithophilia’ is altijd honkvast gebleven: In Utrecht was de vereniging opgericht en daar werd ook ieder jaar de pluimveetentoonstelling georganiseerd. Dit betekende overigens niet dat het ‘verzorgingsgebied ‘van de vereniging zich tot de regio Utrecht beperkte. Voor de tentoonstellingen van ‘Ornithophilia’, die wat betreft het aantal ingezonden dieren al snel die van ‘Avicultura’ overtroffen, kwamen de deelnemers uit heel Nederland en zelfs daarbuiten.

De eerste, ‘Internationale’, tentoonstelling van‘Ornithophilia’ werd van 14 t/m 16 december 1894 ‘in de kleine zaal van Tivoli en de daaraan grenzende kegelbaan’ te Utrecht georganiseerd.¹²⁵ Door 86 deelnemers, waarvan drie buitenlanders, werden 1400 dieren ingezonden, hoofdzakelijk bestaande uit kippen en duiven, nl. respectievelijk 532 en 484 kooinummers.¹²⁶ Met betrekking tot de ‘Zang-, kamer-en volièrevogels meldt een correspondent dat ‘een zeer belangrijke inzending van J. Emmen, te Utrecht ( Een Zwitsersche volière met ± 50 uitlandsche vogels), P. Sluis te Amsterdam, C.J. Hazebosch (Kanarievogels) en J.H. Wieman, beiden te Utrecht en mevrouw A.A. Polvliet-Hooijkaas, te ’s Gravenhage, de aandacht verdienen’.¹²⁷ Evenals bij ‘Avicultura’ was de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ voor publiek geopend op vrijdag, zaterdag en zondag, maar waar eerstgenoemde op vrijdag 99 cent vroeg voor een entreekaartje kon men in Utrecht voor 50 cent ‘de persoon’ naar binnen en de overige dagen voor 25 cent, terwijl een toegangsbewijs om op zaterdag de tentoonstelling van ‘Avicultura’ te bezoeken 49 cent kostte en men alleen op zondag voor 25 cent naar binnen kon. De toegangsprijzen voor de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ lagen op vrijdag en zaterdag dus beduidend lager dan die van ‘Avicultura’.¹²⁸ Men krijgt hierdoor de indruk dat gedurende het laatste decennium van de 19^e eeuw ‘Avicultura’ meer een vereniging was van en voor de gegoede stand, terwijl ‘Ornithophilia’ zich ook op de middenklasse en ‘den kleinen man’ richtte.

Foto. De ‘Beurs’ en de ‘Fruithal’ (rechts) aan het Vredenburg in Utrecht. Aanvankelijk organiseerde ‘Ornithophila’ haar pluimveetentoonstelling in de ‘Fruithal’, maar toen die te weinig ruimte bood werd ook de ‘Beurs’ in gebruik genomen. (Bron: Internet)

Haar tweede internationale tentoonstelling organiseerde ‘Ornithophilia’ van 13 t/m 15 december 1895 in de ‘Fruithal’ op het Vredenburg te Utrecht. In ‘Het Nieuws van den Dag’ werd aan deze tentoonstelling uitgebreid aandacht besteed: ‘Al eenige dagen waren de onderste ruiten van Utrecht’s ‘Cristal Palace’ met witte kalk besmeerd en klauterde de straatjeugd in de vensterkozijnen, om zich te vergewissen of alle hokken en tobbetjes al bezet waren. Voortdurend werden daar aangevoerd manden met snaterende eenden, logge ganzen en kirrende duiven. Niet minder dan 1860 inzendingen in het geheel, en heel de fruithal weerklinkt nu van al de snaaksche geluiden der vogelenschaar. (…) De fraaiste afdeeling – of beter de meest interessante voor den niet-kenner – is de 5^e afdeeling ‘zang-, kamer- en volièrevogels’. De geheele bovengalerij rechts is bezet met een bonten stoet van deze geverderde vrienden uit binnen- en buitenland. Een paar eenzame papagaaien kijken met kalme berusting op al die anderen neer, en in een paar fraaie, met groen en bloemen prijkende volières fladderen de bontste vogels heen en weer. Het ongunstige weer is de oorzaak, dat al vroeg in den middag de gasgloeilichten werden ontstoken en de geheele tentoonstelling gehuld werd eene fantastische maanlicht imitatie’. ¹²⁹ De correspondent was kennelijk nogal gecharmeerd van de collectie inheemse vogels: ‘De inzending van de kleine vogels is te eenig; te beginnen met de huismusch, welke zich in eene volière vrij wel schijnt thuis te voelen, klimt het op: eerst de kneu, (…) dan de koolmees, de gele kluit, de vink, enz. Zelfs de kleine boomkruiper en de zeldzame wielewaal zijn tegenwoordig terwijl, goed besloten in een stevige gevangenis de sperwer zich als een gevangen nijdigaard aanstelt en de duiven in zijn nabijheid doet schrikken met zijn vervaarlijk geklapwiek’.¹³⁰ Zijn slotconclusie: ‘de afdeeling zang-, kamer- en volièrevogels was op de te Utrecht gehouden tentoonstelling zoo uitgebreid, als stellig nog nooit op dit gebied op eene tentoonstelling in ons land het geval was.¹³¹ Een prijs werd o.m. behaald door de heer Sluis uit Amsterdam voor zijn ingezonden collectie van ‘33 soorten inlandsche insecteneters (…) o.a. kool-, pimpel-, zwartkop-, dennen-, staart-, baard- en kuifmeezen, verder boomkruipertjes, zwaluwen en (..) een draaihals’. Dat deze ‘moeilijk in gevangenschap te houden soorten’ in zo’n puike conditie verkeerden was, volgens de correspondent, ongetwijfeld het resultaat van het door ‘den Heer Sluis samengestelde universeelvoer’ dat de vogels te eten kregen.¹³² Oftewel, dat de heer Sluis een deel van zijn collectie voor de tentoonstelling had ingezonden was niet alleen om het publiek te bekoren, maar zeker ook om reclame te maken voor zijn vogelvoer.

Foto. Aankondiging van de derde tentoonstelling van ‘Ornithophila’ in ‘Het Nieuws van den Dag’ van 12 december 1896.

De derde tentoonstelling werd wederom georganiseerd in de ‘Fruithal’, op het Vredenburg, en wel van 11 t/m 13 december 1896.¹³³ Aan deze tentoonstelling werd in de kranten relatief weinig aandacht besteed. Het aantal inzendingen van ca. 1600 was minder dan in 1895.¹³⁴ Wat betreft de kamervogels had de heer W.J.M. de Bas, de voorzitter van ‘Avicultura’, een prijs behaald met de door hem ingezonden ‘verzameling kanarievogels’. Verder was de heer E.A. de Haas uit Rotterdam prijswinnaar met een papegaai en ontving de reeds eerder genoemde vogelvoederfabrikant en –handelaar P. Sluis uit Amsterdam een eerste prijs met zijn collectie ‘in- of uitheemsche kamer- en volièrevogels’.¹³⁵

Viel het aantal inzendingen voor de derde tentoonstelling in 1896 wat tegen, voor de vierde tentoonstelling, die van 17 t/m 19 december 1897 werd gehouden, was de belangstelling zo groot dat alleen de hoenders en de watervogels in de ‘Fruithal’ ondergebracht konden worden en voor de duiven en het overige gevogelte extra tentoonstellingsruimte in de naastgelegen ‘Handels- of Korenbeurs’ uitkomst moest bieden, hetgeen door de vaste gebruikers van de ‘Beurs’ niet met enthousiasme werd begroet.¹³⁶

De catalogus van de vierde tentoonstelling telde ca. 2800 ‘nummers’ waardoor het aantal ingezonden vogels op meer dan 4000 geschat moet worden. De dieren waren deels ondergebracht in nieuwe, door ‘Ornithophilia’ aangeschafte, zinken kooien met gegalvaniseerde tralies.¹³⁷ Het besluit om zelf kooien te kopen was voortgekomen uit problemen die men had ondervonden met het vervoer van in Engeland gehuurde tentoonstellingskooien. Het voor de aanschaf benodigde kapitaal van ƒ 4800,00 werd door leden en ‘belangstellenden’ bijeengebracht via de uitgifte van aandelen van ƒ 100,00. Toen ‘Ornithophilia’ eenmaal een eigen kooienpark bezat klopten ook andere verenigingen op de deur om deze kooien te huren voor hun eigen tentoonstelling, zoals ‘Avicultura’ voor haar in 1898 in het Amsterdamse ‘Paleis van Volksvlijt’ georganiseerde 13^e internationale tentoonstelling en in 1904 door de ‘Groningse Sierduivenclub’ voor haar wedstrijd.¹³⁸

In de pers was veel aandacht voor de gigantische aantallen kippen en duiven en werd summier aandacht besteed aan de in de ‘Beurs’ ondergebrachte zang- en kamervogels. De heer P. Sluis, een in die tijd met zijn verzameling ‘inlandsche’ en ‘uitlandsche’ insectenetende vogels, vertrouwde verschijning op pluimveetentoonstellingen was present om zijn vogel te tonen en zijn speciale vogelvoer te promoten. Verder waren er bijzondere exotische vogels, zoals een glansspreeuw, te zien. ‘Een kanarie met zwarte kuif’ behaalde de prijs voor de mooiste kanarie.¹³⁹

Op verzoek van ‘Ornithophilia’ had de Utrechtse gemeenteraad al in oktober 1898 zowel de ‘Fruithal’ als de ‘Beurs’ van 12 t/m 20 december 1898 aan de pluimveevereniging ter beschikking gesteld om daar haar vijfde tentoonstelling te organiseren, die van 16 t/m 18 december 1898 open was voor publiek.¹⁴⁰ Toen de inschrijving sloot had men 3074 inzendingen, met meer dan 4000 dieren, geregistreerd en tal van aanvragen moeten teleurstellen vanwege ruimtegebrek. De jury die al deze vogels moest beoordelen bestond uit tien personen, waarvan er zeven uit het buitenland, i.h.b. België en Engeland, afkomstig waren. Op deze indrukwekkende tentoonstelling was ook ‘eene bijzondere mooie verzameling zang- en siervogels’ te bewonderen. ¹⁴¹ De uit Rotterdam afkomstige vogelkweker en –handelaar Ant. Sutherland viel met zijn inzendingen behoorlijk in de prijzen: ‘1^e pr. voor de fraaiste verzameling uitlandsche kamer- of volièrevogels; 2^e pr. voor den zeldz. uitl. vogel of paar; 1^e pr. voor den fraaiste goudvink of paar; 1^e pr. voor het fraaiste paar parkieten; 1^e pr. voor den fraaisten kardinaal of paar’.¹⁴²

De in 1899 georganiseerde zesde tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ had een primeur die verstrekkende gevolgen zou hebben voor het concept van de pluimveetentoonstellingen en -verenigingen in Nederland in de 20^e eeuw. Tot dan toe waren op pluimveetentoonstellingen van ‘Avicultura’, ‘Ornithophilia’ , de ‘Twentsche Pluimveeclub’ en de ‘Geldersche Pluimvee-club’ uitsluitend gevogelte te zien en op de pluimveehouderij betrekking hebbende curiosa, benodigdheden en accessoires, zoals opgezette vogels, zaad- en voedingsmonsters, kooien, etc. In 1899 besloot ‘Ornithophilia’, in samenwerking met de ‘Nederlandsche Konijnen-bond’, om ook fokkers van konijnen met hun dieren op de ‘pluimveetentoonstelling’ toe te laten.¹⁴³

Konijnen waren sedert medio de 19^e eeuw regelmatig vertegenwoordigd op de landbouwtentoonstellingen.¹⁴⁴ Vanuit de kring van fokkers, die konijnen op deze tentoonstellingen plachten in te zenden, werd het initiatief genomen om zich te organiseren. Op 18 december 1897 werd, met de in Scharn-Maastricht woonachtige J.H. Fr. Xavier van Wersch als grote initiator, de ‘Nederlandsche Konijnen-bond’ opgericht.¹⁴⁵ Aanvankelijk schreven de leden van de ‘konijnenbond’ dieren in voor landbouwtentoonstellingen, zoals ze tot dusver altijd al gewend waren geweest, en organiseerden ze daarnaast een onderlinge tentoonstelling. Dat veranderde met de aanwezigheid van konijnen op de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ die van 15 t/m 17 december 1899 in Utrecht werd gehouden. Om de konijnen te kunnen huisvesten was, naast de ‘Fruithal’ en de ‘Beurs’, ook het ‘Venduhuis’ gehuurd.¹⁴⁶

De mij bekende eerste poging om een konijnen- en pluimveetentoonstelling met elkaar te combineren dateert van mei 1898, toen in Leeuwarden door de ‘Vereeniging tot Bevordering van Nijverheid, Landbouw, Veeteelt en Tuinbouw’ een pluimveetentoonstelling werd georganiseerd, waarvoor ook konijnen mochten worden ingeschreven. Opdat de door de Friezen georganiseerde pluimveetentoonstelling zou voldoen aan de standaarden die golden voor de tentoonstellingen van ‘Avicultura’ en ‘Ornithophilia’, en de leden van deze verenigingen ook ‘pluimgedierte’ in Leeuwarden zouden inschrijven, werd contact opgenomen met de besturen van ‘Avicultura’ en ‘Ornithophilia’ met verzoeken om advies en ondersteuning. Uiteindelijk waren er op de tentoonstelling in Leeuwarden geen konijnen te zien, omdat na de sluiting van de inschrijving bij gebrek aan konijnen, deze wedstrijdklasse werd geannuleerd.¹⁴⁷ Het is mogelijk dat het bestuur van ‘Ornithophilia’, kennis genomen hebbend van het voornemen van de ‘Vereeniging tot Bevordering van Nijverheid, Landbouw, Veeteelt en Tuinbouw’ in Friesland, open stond voor het idee om op haar tentoonstelling ook konijnen toe te laten. De contacten tussen het bestuur van ‘Ornithophilia’ en die van de in 1897 opgerichte ‘Nederlandsche Konijnen-bond’, i.c. Xavier van Wersch, moeten hiervoor van cruciaal belang zijn geweest. Mogelijk is het plan voor een gecombineerde pluimvee-/konijnententoonstelling wel uitgebroed tijdens de door ‘Nederlandsche Konijnen-bond’ georganiseerde eerste internationale konijnententoonstelling, op 8 en 9 april 1899, in het ‘Venduhuis’, te Utrecht.¹⁴⁸ Overigens waren de ‘pluimveesector’ en de ‘konijnenwereld’ geen vreemden voor elkaar: voornoemde Xavier van Wersch publiceerde in het tijdschrift ‘Avicultura’ regelmatig artikelen over de konijnenfokkerij. ¹⁴⁹ In ieder geval was de ‘Konijnen-bond’, o.m. in de persoon van Xavier van Wersch, betrokken bij de organisatie van de zesde tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ en waren de konijnen tijdens de ‘Ornithophilia’ tentoonstelling in het verwarmde, voor de ‘konijnenbond’ vertrouwde, ‘Venduhuis’ gehuisvest. Xavier van Wersch zorgde alleen al voor de inzending van 100 van de in totaal 242 konijnen.¹⁵⁰

In tegenstelling tot in Leeuwarden het geval was geweest werden er voor de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ in december 1899 dus wel konijnen ingezonden en sindsdien zijn ze van de tentoonstellingen van ‘Ornithophilia’ niet meer verdwenen. Ondanks het voornemen in Leeuwarden in het voorjaar van 1898 mogen we stellen dat de in eendrachtige samenwerking door de ‘Nederlandsche Konijnen-bond’ en ‘Ornithophilia’ in december 1899 georganiseerde tentoonstelling de eerste ‘kleindierententoonstelling’ in Nederland is geweest. Het initiatief van ‘Ornithophilia’ en de konijnenfokkers kreeg overal navolging. In 1901 waren op de tentoonstelling van de ‘Hengelosche Pluimveevereeniging’ ook konijnen te zien en in de daaropvolgende jaren werden konijnen een vaste verschijning op de door pluimveeverenigingen georganiseerde tentoonstellingen. Relatief vrij laat, met ingang van de tentoonstelling in januari 1904, ging, wat betreft het toelaten van konijnen, ook ‘Avicultura’ overstag.

Foto: In het ‘Venduhuis’ te Utrecht, Pieterkerkhof, organiseerde in april 1899 de in december 1897 opgerichte ‘Nederlandsche Konijnen-Bond’ haar eerste tentoonstelling. Gedurende de eerste tentoonstellingen van ‘Ornithophila’, waarvoor ook konijnen konden worden ingezonden, werden de konijnen in het ‘Venduhuis’ ondergebracht. (Bron: Internet)

Voor de zesde tentoonstelling van ‘Ornithophilia’, die van 15 t/m 17 december 1899 werd gehouden, waren dus de ‘Fruithal’, de ‘Beurs’ en het ‘Venduhuis’ gehuurd. In laatstgenoemde bevonden zich, zoals reeds eerder vermeld, de konijnen. In de verwarmde ‘Beurs’ waren o.m. de zang- en kamervogels ondergebracht. Van de in totaal 3043 catalogus nummers, waarbij de konijnen waren inbegrepen, waren er ca. 100 gereserveerd voor de inzendingen van kamer – en volièrevogels. Er waren 26 ‘nummers’ met kanaries, waarvan de correspondent opmerkte: ‘de kanaries van P. Sluys, te Amsterdam, rollen boven alles uit met hun nachtegaalslag, en toch is het gezang volstrekt niet scherp, maar rond en welluidend’. De overige 75 kooinummers waren voor een scala aan inheemse en exotische vogels: goudhaantjes, zwarte roodstaarten, bonte graspiepers, schamalijsters, rode tangarans, gekleurde botvink, appelvinken, vuurgoudhaantjes, draaihalzen, kroonvinken, rose spreeuwen, roodkoppige klauwieren, rooineks, geleerde vinken, kardinalen, parkieten, papagaaien, kakatoe’s, te veel om op te noemen’. Tot de prijswinnaars behoorden o.m. P. Sluis, te Amsterdam, met ‘geleerde goudvinken’, ‘hoppen’ en ‘schamalijsters’; Anton Sutherland, te Rotterdam, met ‘Duitsche kanaries’, ‘fraaiste verzameling buitenlandse kamer- of volièrevogels’, ‘fraaiste verzameling parkieten’ en de ‘fraaiste kardinaal’. Verder waren er prijzen voor een ‘goud-lizard kanarie’, ‘roode parkieten’ en een ‘roodstaart papegaai. De heer W. van Boekeren uit Bronkhorst behaalde een prijs met de door hem ingezonden ’Harzer Kanaries’.¹⁵¹ In ‘De Pluimgraaf’ was L.J. Quarles van Ufford behoorlijk kritisch over de wijze waarop op de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ de zang- en siervogels waren ondergebracht: kris-kras door elkaar en in een slecht verlichte ruimte.¹⁵²

De zevende internationale tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ was van 14 t/m 17 december 1900 voor publiek geopend. Evenals voorafgaande jaren was het pluimvee in de ‘Fruithal’ en de ‘Beurs’ ondergebracht; voor de konijnen was huisvesting gevonden in de ‘Manège’. De 3304 kooinummers bevatten meer dan 4000 dieren. De inzenders kwamen, behalve uit Nederland, ook uit Frankrijk, België, Duitsland en Oostenrijk. De journalist van ‘Het Nieuws van den Dag’ wist niet beter dan dat er op dat moment maar twee pluimveetentoonstellingen groter waren dan die van ‘Ornithophilia’ te Utrecht, nl. de ‘Crystal Palace Show’ in Londen en de ‘Boston Show’ in de Verenigde Staten. Was het tot dan gebruikelijk dat op Nederlandse pluimveetentoonstellingen de dieren minstens per paar, haan en hen, werden ingezonden en beoordeeld. Met ingang van deze zevende tentoonstelling werden op de tentoonstellingen van ‘Ornithophilia’ dieren ook individueel in kooien gehuisvest en beoordeeld. Het is waarschijnlijk een gevolg van de internationale samenstelling van de inzenders, want in het buitenland was het afzonderlijk keuren van vogels al eerder geïntroduceerd. ‘Ornithophilia’ was hiermee de eerste in Nederland en de journalist verzucht: ‘Dit moest overal geschieden’, o.m. verwijzend naar de tentoonstellingen van ‘Avicultura’ waar deze vorm van jureren nog niet was ingevoerd. Voorlopig was de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ dus de enige met een individuele beoordeling van dieren. Dit nam niet weg dat hoenders ook in ‘toomen’ ingezonden konden worden, zoals een haan met 2, 4, 6, 8, 10 of zelfs 12 hennen. Wat betreft de volièrevogels meldt de journalist dat ‘een keur aan inlandsche en uitlandsche zangvogels’ was ingezonden, waaronder ‘prachtig zingende kanaries’ die men kon ‘uitkiezen en meenemen’. De heer W. Verhallen uit Helmond behaalde met zijn collectie harzers een tweede prijs.¹⁵³Waar de krant zich beperkte tot een vermelding van prijswinnende zangkanaries ging de heer C.L.W. Noorduyn in zijn verslag van de tentoonstelling in ‘De Pluimgraaf’ vooral in op de aanwezige kleur- en postuurkanaries, waaruit bleek dat een aanzienlijk aantal van deze vogels waren ingezonden, van overigens zeer uiteenlopende kwaliteit. Met name vogelhandelaren lieten interessante collecties inlandsche en uitlandsche zangvogels zien.¹⁵⁴

Het verslag van C.L.W. Noorduyn was lovend over het evenement als geheel, maar uitermate kritisch over de afdeling zang- en siervogels. Evenals in 1899 het geval was waren de vogels ondergebracht in een beperkte ruimte, waar de inzendingen van de handelaren domineerden. De afdeling ‘Zang-, Kamer- en Volièrevogels’ geleek daardoor ‘meer op een paar winkels van vogelhandelaren dan op een tentoonstelling’. Noorduyn kwam tot de slotsom dat het bestuur van ‘Ornithophilia’ wel oog had voor het grote pluimvee, maar de zang- en siervogels ‘zeer stiefmoederlijk’ behandelde, terwijl, naar zijn waarneming, de publieke belangstelling bij de zangvogels het grootst was. Met meer ruimte en een betere opstelling zou de afdeling zang-, kamer- en volièrevogels een ‘sieraad der tentoonstelling zijn geweest’.¹⁵⁵

Zoals ook weer bleek uit bovenstaand verslag van C.L.W. Noorduyn over de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ hadden tentoonstellingen, van welke aard dan ook, altijd een commercieel element in zich: Scoren op een tentoonstelling betekende dat de klandizie groter werd en dieren voor een hogere prijs verkocht konden worden. De pluimveetentoonstellingen vormden daarop geen uitzondering, integendeel men krijgt, de verslagen in de kranten lezend, de indruk dat voor een aantal inzenders de tentoonstelling eerder een ‘markt’ dan een wedstrijd was. Over de inzending zang- en siervogels van Anton Sutherland op de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ in december 1899 schreef L.J. Quarles van Ufford het volgende: ‘de heer Sutherland doet zijn installatie te veel lijken op een kraampje op de markt. Zaken zijn zaken, maar een tentoonstelling is iets anders dan alléén een verkooplokaal’.¹⁵⁶ Foto. Advertentie van Xavier van Wersch voor celluloid voetringen. (Bron: Internet).

Met de groei van het aantal tentoonstellingen en het aantal liefhebbers nam ook de commerciële waarde van deelname aan tentoonstellingen toe, hetgeen frauduleuze praktijken in de hand werkte. Op de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ in december 1896 was er een inzending van ‘celluloid voetringen van de firma van Xavier van Wersch, te Scharn-Maastricht’. Van Wersch, een vooraanstaand konijnenfokker en initiatiefnemer tot de oprichting van de ‘Nederlandsche Konijnen-bond’ in december 1897, was daarna op meerdere tentoonstellingen present om de ringen aan te prijzen en te verkopen. Ook kon hij aluminium ringen leveren. Op de in drie kleuren verkrijgbare celluloid ringen konden allerlei gegevens ingebrand worden, zoals het geboortejaar.¹⁵⁷ Vanaf 1906 waren in georganiseerd verband vaste voetringen te bestellen om jonge hoenders en sierduiven te ringen. In de ‘postduivenwereld’ was toen overigens het ringen van de jongen al een vast gebruik.¹⁵⁸ Wanneer het in Nederland gangbaar werd om jonge sier- en zangvogels, in het bijzonder kanaries, te ringen kon tot dusver niet achterhaald worden. Vermoed wordt dat dit ook pas in de loop van het eerste decennium van de 20^e eeuw gebruikelijk werd. In ‘De Pluimgraaf’ van 26 januari 1900 werd een advertentie aangetroffen waarin Joh^s. Muijsert te Utrecht ‘Genummerde Alluminium Kanarie-voetringen’ te koop aanbood.¹⁵⁹ Tot het moment dat vogels waren voorzien van een vaste voetring met een daarbij behorend registratiesysteem, waardoor de kweker achterhaald kon worden, moesten inzenders dus op hun blauwe ogen geloofd worden dat de ingebrachte vogel ook daadwerkelijk hun eigendom was. Daarnaast werd steeds vaker geconstateerd dat inzenders door manipulatie aan de vogels een gunstiger beoordeling probeerden te bewerkstelligen. Teneinde frauduleuze praktijken aan te pakken en de wedstrijd daardoor eerlijker te maken hadden de toenmalige vijf grootste pluimveeverenigingen een commissie ingesteld om een tentoonstellingsreglement op te stellen aan de hand waarvan fraudeurs konden worden aangepakt. Het door een commissie van leden van ‘Avicultura’, ‘Ornithophilia’, ‘Twentsche Pluimvee-Club’, ‘Geldersche Pluimvee-Club’ en het Amsterdamse ‘Ornis’ opgestelde reglement was op de (internationale) tentoonstellingen van genoemde verenigingen van kracht en de commissie zag ook toe op de naleving daarvan. Eén van de bepalingen was het verbod op het ‘lenen of huren van vogels voor de tentoonstelling, het uittrekken of inplanten van veren; het snijden, op welke wijze dan ook, aan kam, kinlellen of oorschelpen, het kunstmatig kleuren van pooten, gezicht of veren’.

Op de achtste tentoonstelling van ‘Ornithophilia’, die van 13 t/m 16 december 1901 werd gehouden, was voornoemde reglement voor het eerst van kracht. Vanwege het verwachte grote aantal inschrijvingen werden in Utrecht de ‘Fruithal’, de ‘Beurs’ en de ‘Manège’ gehuurd. De zang- en kamervogels waren ondergebracht in de ‘Beurs’. Hier zaten o.m. de door de uit Rotterdam afkomstige A. Sutherland ingezonden kanaries ‘in alle toonaarden en toch gevoelvol’ (..) ‘den lof van hun verzorger te verkondigen’. Voor de heer Sutherland konden ze dat niet vaak genoeg doen, want hij had ze ook te koop gezet en wel voor ‘twee gouden tientjes’ per stuk. Over de zangkanaries weet de verslaggever van ‘Het Nieuws van den Dag’ het volgende te melden: ‘De zangkanaries komen uit Duitschland, wat niet zeggen wil, dat alle, die uit Duitschland komen, uitstekende zangers zijn. Integendeel, de meeste zingen slecht; zoo ten minste is de algemeene overtuiging. Jaarlijks worden duizenden van die schreeuwleelijken geimporteerd en verhandeld onder den naam van Saksische kanaries. Neen, dan moet men een echte Harzer hooren! En dan moet men door routine kenner zijn. Dan kan men onderscheiden wat de Duitschers noemen: Hohlrolle, Klingelrolle, Knarrrolle, Wasserrolle, Wasserglucke, Koller, Gluckrolle. Lachrolle, Flöten, Schwirrolle en Schnatterrolle; is ’t niet om van te duizelen? (…) Dan zitten er bij de kanaries van die allerliefste kleine vogeltjes, zoo snoezig en fijn dat niemand voorbij loopt zonder even op te houden; ’t zijn de Nonnetjes, Tijgervinkjes, St. Helenafazantjes, enz. (…) een dertig Nonnetjes zitten heel ernstig en zedig op één roestje. (…) Wil men bepaald een forschen, en toch mooien zanger; welnu de Japanse nachtegaal zal u voldoen; ook al weer veel goedkooper dan een slechte kanarie’. (….) De heer P. Sluis, onze overbuur, laat opnieuw zijn insectenetende vogels zien; wij zagen ze reeds vaak. En wat ze dan telkens op de tentoonstelling doen? De Heer Sluis wil hiermede het bewijs leveren, dat zijn voer voor insectenetende vogels zoo uitstekend is. Slim!’¹⁶⁰

De negende tentoonstelling van ‘Ornithophilia’, die van 12 t/m 15 december 1902 werd gehouden, was, met 3421 nummers en ca. 5000 dieren, weer groter dan die van 1901. Opnieuw waren de ‘Fruithal’, de ‘Beurs’ en de ‘Manège’ gehuurd om de hoenders, eenden, duiven, fazanten, zwanen, zang- en kamervogels, konijnen, enz. uit Nederland, België, Duitsland, Denemarken, Engeland, en Noord Amerika te huisvesten. De inschrijving die aanvankelijk op 18 november 1902 zou worden gesloten bleef nog tot 22 november open nadat bekend was dat het aantal prijzen aanzienlijk zou worden uitgebreid en hierdoor de inschrijvingen bleven binnenkomen. Wellicht werd het enthousiasme bij het inschrijven ook wel ingegeven door het feit dat heel veel prijzen in geld zouden worden uitgekeerd. De vereniging had maar liefst ƒ 5700,00 aan prijzengeld tot haar beschikking. Daarnaast waren er door de jury nog 4 bekers, 25 medailles en 5 kunstvoorwerpen toe te kennen. De geldprijzen varieerden van ƒ 25,00, ƒ 10,00 en ƒ 5,00. Voor toenmalige begrippen uiterst lucratieve bedragen, waardoor voornoemde neiging tot frauderen ook heel verklaarbaar wordt.

Een prijs van ƒ 10,00 voor de beste haan of hen in een bepaalde klasse vertegenwoordigde toen toch een weeksalaris van een vakbekwame industriearbeider. Probeer dat eens om te zetten naar onze tijd; daar steekt een blikken bekertje of een envelop met inhoud van € 20,00 voor de kampioen stammen zangkanaries maar heel schril bij af.

De journalist van ‘Het Nieuws van den Dag’, die de tentoonstelling had bezocht, brak een lans voor het betaalbaar houden van de toegangsprijs voor de potentiële bezoeker. Een entree van 30 cent kon er mee door, maar 20 cent was beter, immers, hoe lager het entreegeld des te meer bezoekers. Een bezoek aan de tentoonstelling zonder catalogus werd door hem vrijwel zinloos geacht en voor dit boekwerkje moest 50 cent betaald worden; ‘voor sommigen een half dagloon’. Opmerkelijk is zijn motivatie voor deze opmerkingen: Het bezoek aan een pluimveetentoonstelling ‘is in de eerste plaats iets voor den kleinen man en men moest hiermee meer rekening houden’. Deze opmerking toont aan dat het houden en fokken van pluimvee en konijnen in Nederland zich in twintig jaar had getransformeerd van een liefhebberij van uitsluitend heren van stand tot een bezigheid waarin ook ‘den kleinen man’ geïnteresseerd was.

Wat betreft de tentoongestelde dieren beperken we ons tot de volièrevogels: ‘Als steeds is de afd. zang-, kamer- en volièrevogels weer goed vertegenwoordigd. We missen er evenwel de vogels van onze overbuur den heer Sluis. Een paar honderd kanaries, weer in talrijke variëteiten verdeeld, zoodat men ten slotte wel een systematiek van de vogels bij zich mag hebben, om alles behoorlijk te kunnen thuisbrengen. Bekende firma’s als A. Sutherland uit Rotterdam, W.A. v Leeuwen en L. Maréchal uit Utrecht, houden ook nu weder hun reputatie op. Vooral de heer Sutherland heeft een prachtige collectie, zoowel inlandsche als uitlandsche. Met een paar prachtige kanaries kwam o.a. uit Jhr. L.J. Quarles van Ufford, voorzitter van Luscinia’.¹⁶¹ Foto. De ‘Fruithal’ en ‘Beurs’ (achter) te Utrecht. Vele jaren had ‘Ornithophilia’ beide gebouwen nodig voor haar jaarlijkse internationale tentoonstelling.

De tiende tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ werd gehouden van 25 t/m 27 december 1903. Voor dit evenement werden met 3344 catalogusnummers meer dan 4500 dieren ingeschreven. Zoals op de voorafgaande tentoonstelling was de ‘Fruithal’ gereserveerd voor o.m. de hoenders, de ‘Beurs’ voor de duiven en zangvogels en waren de konijnen ondergebracht in de ‘Manège’. De populariteit van ‘Ornithophilia’ bij zowel binnen- als buitenlandse inzenders was voor een groot deel te danken aan de door hen tijdens deze tentoonstellingen ondernomen commerciële activiteiten. Dit werd fraai verwoord door de journalist van ‘Het Nieuws van den Dag’: ‘Zoo kan het dan ook gebeuren – en het gebeurt -dat ‘ware fokkers’ niet van Vreedenburg zijn weg te krijgen; die zijn er te vinden van Donderdag tot Zondagavond. Want men vergete niet, dat deze expositie tegelijk markt is. Dat is voor een niet onbelangrijk deel ook haar succes’. (…) De handel geschiedt hier min of meer officieel, door tusschenkomst van ‘t Bestuur. En dat is maar goed ook, want pluimveehandel is ook al niet te drijven, wanneer ‘vertrouwen’ niet vóórzit. Toch wordt er nog veel in gezwendeld.’ (…) De prijzen der levende dieren zijn hoog; zij variëren van ƒ 5,00 tot ƒ 50,00, doch zit men eenmaal in zijn fokmateriaal, dan haalt men de koopsom er spoedig genoeg uit.’ Menig deelnemer aan een pluimveetentoonstelling was het er dus om te doen om met minder dieren en een vollere portemonnee naar huis terug te gaan, dan waarmee hij naar de tentoonstelling was gekomen.¹⁶²

Over de inbreng van zang- en kamervogels weet voornoemde journalist het volgende te melden: ‘De afdeeling Zang-, Kamer- en Volièrevogels is wel niet zo groot als een der vorige, maar zij zal toch niet minder bezoekers trekken. Onder de kanaries zijn veel lieve vogeltjes. Vooral de Duitsche Feuilles-Mortes zijn fraai; ook zijn er keurig gekuifde Norwichs. Wel opmerkelijk is het, hoe onder de kweekers van kamervogels nog veel onkunde heerscht; trouwens met die gansche kweekerij is het nog niet in het reine. Zoo exposeert een bekend handelaar als Border Fancies vogels met een kuif, hoewel een der soortkenmerken is dat zij geen kuif hebben. Nog meer zouden wij kunnen aanhalen’. De journalist sloot zijn verslag als volgt af: ‘Houdt het weer zich goed, dan zal het stroomen naar Vreedenburg. Nu, de diertjes verdienen het ten volle. En het bestuur komt een complimentje toe voor de organisatie. Het geheel is keurig in orde als altijd.¹⁶³

Rond de eeuwwisseling waren de door ‘Ornithophilia’ georganiseerde pluimveetentoonstellingen in Nederland verreweg het gevarieerdst en het omvangrijkst. De tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ had ook de grootste internationale uitstraling. Maar liefst drie gebouwen waren nodig om al het pluimvee en konijnen te kunnen huisvesten. Hoewel ook in ‘Ornithophilia’ de meeste aandacht uitging naar het grotere pluimvee en konijnen, werden er vele jaren ook zang- en siervogels ingezonden op de (inter)nationale tentoonstellingen van deze vereniging, die tot aan de Eerste Wereldoorlog in de ‘Beurs en ‘Fruithal’ en later in de ‘Jaarbeurs’ werden gehouden. Evenals Haagsche vogelverenigingen samenwerking zochten met ‘Avicultura’ werd ook ‘Ornithophilia’ door vogelverenigingen benaderd van haar tentoonstelling gebruik te mogen maken om een onderlinge wedstrijd te kunnen organiseren. Zo waren ook op tentoonstellingen van ‘Ornithophilia’ zang- en siervogels te bewonderen als gevolg van samenwerking van de pluimveevereniging met een vogelvereniging.¹⁶⁴

Regionale en lokale pluimveeverenigingen, speciaalclubs
Met ‘Avicultura’ als hun inspiratiebron namen vanaf medio de jaren ’90 diverse groepjes pluimveeliefhebbers in den lande het initiatief tot de oprichting van regionale pluimveeverenigingen. Al deze organisaties beoogden het organiseren van tentoonstellingen. Die hadden in vrijwel alle gevallen een ‘internationaal’ karakter, al was de inbreng vanuit het buitenland meestal uiterst bescheiden. Hoewel de verenigingen zich dus profileerden als regionaal gebonden werd vanuit het hele land voor deze tentoonstellingen ingezonden. In alle gevallen werden deze pluimveetentoonstellingen gedomineerd door de aanwezigheid van een scala aan kippenrassen, op geruime voet gevolgd door duiven en tenslotte een minderheid aan kalkoenen, fazanten en watergevogelte, zoals zwanen, ganzen en eenden. De aanwezigheid van sier- en kamervogels verschilde sterk per tentoonstelling. Soms was hun inbreng opvallend en werd er in de pers over geschreven, maar vaak was hun aandeel in het geheel zo miniem dat volstaan werd met de vermelding van de prijswinnaars. Op sommige tentoonstellingen was er zelfs in het vraagprogramma geen afzonderlijke groep voor de sier- en kamervogels gereserveerd en waren zij ondergebracht bij de ‘overigen’. We moeten dan denken aan presentaties van broedmachines, vogelvoeders, hobbybenodigdheden, etc.

‘Twentsche Pluimveeclub’
De, voor zover nu bekend, eerste pluimveevereniging die na ‘Avicultura’ het levenslicht aanschouwde was de op 27 augustus 1894 opgerichte ‘Twentsche Pluimveeclub’.¹⁶⁵ Voor haar ‘Eerste Internationale Tentoonstelling voor Pluimgedierte’, die van 8 t/m 10 maart 1895 in het Volksparkgebouw in Enschede werd georganiseerd, werden uitsluitend ‘hoenders, fazanten, kalkoenen, patrijzen, eenden en duiven’ ingezonden, verdeeld over 325 eenheden. Over inzendingen van sier- en kamervogels werd in de pers met geen woord gerept.¹⁶⁶

Dat men in Twente is overgegaan tot de oprichting van een regionale pluimveevereniging houdt mogelijk verband met het feit dat de grote pluimveetentoonstelling van ‘Avicultura’ weliswaar jaarlijks in een andere stad werd georganiseerd, maar het voor de Twentse pluimveefokkers iedere keer weer een hele reis was om met hun dieren naar de tentoonstelling van ‘Avicultura’ te gaan. Dat men binnen ‘Aviculura’ alle begrip had voor het besluit van de Twentenaren blijkt wel uit de geste om de eerste tentoonstelling te subsidiëren met ƒ 50,00 en vijf zilveren medailles.¹⁶⁷ Foto. Aankondiging van de eerste tentoonstelling van de ‘Twentsche Pluimveeclub’. ‘Tubantia’, 9 februari 1895

Hoewel in de statuten van ‘Avicultura’ was opgenomen dat de vereniging streefde naar provinciale onderafdelingen is geen enkele aanwijzing gevonden over het mogelijk oprichten van een ‘Avicultura’ onderafdeling in Twente. De ‘Twentsche Pluimveeclub’ is opgericht als een volkomen zelfstandige vereniging zonder enige formele binding met ‘Avicultura’.

De tweede internationale pluimveetentoonstelling van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ werd van 6 t/ m 8 maart 1896 opnieuw in het Volkspark in Enschede georganiseerd.’¹⁶⁸ Deze tentoonstelling was met 518 ‘nommers’ aanzienlijk groter dan de vorige. De hoofdmoot bestond wederom uit kippen, duiven en waterwild. De afdeling zang- en kamervogels moet hier maar schril bij afgestoken hebben. Tussen de gigantische lijst met prijswinnaars staan, welhaast verscholen de namen van M. Goedhart te Lonneker met een 1^e prijs voor de door hem ingezonden inheemse zangvogels en F.H. ter Horst te Enschede behaalde een eerste prijs met een grasparkiet. Hoezeer de zang- en kamervogels bijzaak waren blijkt wel uit het vraagprogramma, waarin ze bij de hobbybenodigdheden, zoals broedmachines waren ondergebracht.¹⁶⁹

Een ingezonden stuk van ene meneer ‘X’ in de ‘Tubantia’ van 14 maart 1896, naar aanleiding van de tweede tentoonstelling van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ roept een wereld van herkenning op. ‘X’ vroeg zich af hoe het toch mogelijk was dat een haan en hen op de grote internatonale tentoonstelling van ‘Avicultura’ in Den Haag een eerste prijs hadden behaald en in Enschede niet verder kwamen dan een tweede plaats. Was de jury in Enschede wel deskundig genoeg geweest? Een artikel met ‘standaardeisen’ uit een Duitstalig tijdschrift werd er bij gehaald om te ondersteunen dat het winnende paar in Enschede diverse tekortkomingen had en dus eigenlijk niet de hoogste waardering had mogen krijgen. Moraal van zijn verhaal: als het bestuur niet van zins is betere juryleden in te huren op de komende tentoonstelling zullen belangrijke inzenders verstek laten gaan. Teleurgestelde deelnemers die hun frustraties ventileren in kritiek op de beoordeling van de jury en dreigen met een boycot lijken wel inherent aan het fenomeen ‘tentoonstelling’.¹⁷⁰ Foto. Tot in Hengelo in 1898 een lokale pluimveevereniging werd opgericht organiseerde de ‘Twentsche Pluimveeclub’ haar tentoonstellingen om beurten in Enschede en Hengelo. (‘Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant’, 22 februari 1897)

De derde door de ‘Twentsche Pluimveeclub’ georganiseerde internationale tentoonstelling werd van 5 t/m 7 maart 1897 gehouden in Hengelo in het ‘vereenigingsgebouw der heeren Gebrs. Stork en Co.’ In 1898 keerde men weer terug naar het ‘Volkspark’ in Enschede.¹⁷¹

In 1899 was het weer de beurt aan Hengelo, maar opnieuw was het ‘Volkspark’ in Enschede het onderkomen voor de pluimveetentoonstelling van de ‘Twentsche pluimveeclub’.¹⁷² Waarschijnlijk hield dit verband met het feit dat in november 1898 in Hengelo de ‘Hengelosche pluimveevereeniging’ was heropgericht en de onderlinge verhoudingen kennelijk zodanig verstoord waren dat het organiseren van een tentoonstelling van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ in Hengelo op dat moment geen optie was.¹⁷³ ‘Hengelo’ verdween vervolgens voor de ‘Twentsche Pluimveeclub’ uit beeld, want de volgende tentoonstelling werd van 2 t/m 4 maart 1900 in Almelo georganiseerd, waarna per toerbeurt de tentoonstelling van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ in Almelo en Enschede werd gehouden.¹⁷⁴

De tentoonstelling die van 20 t/m 22 februari 1903 in Almelo werd georganiseerd had een clubprimeur. Het bestuur had besloten dat ook fokkers van konijnen hun dieren voor deze tentoonstelling mochten inzenden.¹⁷⁵De tentoonstelling vanwege het 10 jarig bestaan werd van 19 t/m 21 februari 1904 weer georganiseerd in het ‘Volkspark’ in Enschede. Ook op deze tentoonstelling werden konijnen toegelaten, waaruit blijkt dat het experiment van het jaar daarvoor kennelijk goed was bevallen.¹⁷⁶ Met het besluit om de inschrijving voor de pluimveetentoonstelling ook open te stellen voor konijnen ging de ‘Twentsche Pluimveeclub’ mee met de toenmalige trend waarin pluimveetentoonstellingen steeds meer transformeerden naar kleindierententoonstellingen; een ontwikkeling waarin de ‘Hengelosche Pluimveevereeniging’ haar in 1901 al was voorgegaan.¹⁷⁷

Wat betreft de in Enschede en Almelo gehouden pluimveetentoonstellingen kan geconcludeerd worden dat de leden van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ zich na 1900 volledig toelegden op het houden en fokken van kippen, duiven, watervogels en konijnen en dat volièrevogels ver buiten hun belangstellingssfeer lagen. Zang- en siervogels waren nauwelijks aanwezig op de door de Twentse vereniging georganiseerde tentoonstellingen.¹⁷⁸ Tekenend is dat de zilveren medaille bestemd voor de ‘fraaiste verzameling van Inlandsche Zang-, Kamer- en Volière Vogels’ in 1898 bij het ontbreken van een inzender niet kon worden uitgereikt. Wel werd toen een zilveren medaille toegekend aan de heer Herm. Bremer voor zijn verzameling ‘Uitlandsche vogels.¹⁷⁹

De ‘Twentsche Pluimveeclub’ heeft dus geen wezenlijke bijdrage geleverd in de totstandkoming van een eigen verenigingsleven voor de houders en kwekers van zang- en siervogels in Nederland. Ze was voor hen nauwelijks een ontmoetingsplek, laat staan een springplank naar een eigen organisatie. De vereniging ‘Twentsche Pluimveeclub’ bestaat overigens anno 2019 nog steeds en is dus één van oudste verenigingen voor de fokkers van pluimvee en kleindieren in Nederland.

Foto. De ‘Geldersche Pluimvee-Club werd op 19 februari 1897 opgericht en organiseerde nog binnen het eerste verenigingsjaar haar eerste tentoonstelling. (‘De Graafschap-bode’, 18 september 1897)

‘Geldersche Pluimvee-club’
Kennelijk geïnspireerd door de pluimveetentoonstellingen die de ‘Tukkers’ in Enschede konden organiseren besloten enkele liefhebbers in Gelderland voor deze provincie ook een pluimveevereniging op te richten. Als vestigingsplaats werd gekozen voor Arnhem. Hoewel, volgens een krantenbericht, de oprichtingsvergadering plaatsvond op 19 februari 1897 werd de oprichtingsdatum van de ‘Geldersche Pluimvee-club’ bepaald op 1 januari 1897. De statuten werden bij Koninklijk Besluit van 17 juni 1897 goedgekeurd.¹⁸⁰ Van 24 t/m 27 september 1897 organiseerde de Geldersche Pluimvee-club’ haar eerste tentoonstelling in ‘Musis Sacrum’ te Arnhem.¹⁸¹ Volgens de corespondent van ‘Het Nieuws van den Dag’ vond men op deze tentoonstelling ‘eene rijke verscheidenheid van hoenders, kalkoenen, ganzen, duiven , kanaries, enz.¹⁸² Lopen we gigantische lijst van prijswinnaars door dan vinden we geen aanwijzingen dat de zang- en kamervogels ruim vertegenwoordigd waren. Er werd nl. geen prijs toegekend aan exotische zangvogels, zoals kanaries, en de enige inheemse zangvogel die geëerd werd met een eervolle vermelding was een puttende putter.¹⁸³

Binnen een half jaar organiseerde de ‘Geldersche Pluimvee-club’ haar tweede internationale tentoonstelling, namelijk van 25 t/m 27 februari 1898; opnieuw in ‘Musis Sacrum’ te Arnhem.¹⁸⁴ Ook voor deze tentoonstelling lijkt de inbreng vanuit de houders en fokkers van sier- en zangvogels erg bescheiden te zijn geweest.¹⁸⁵

Voor haar derde tentoonstelling, die van 3 t/m 5 maart 1899 werd gehouden, week de ‘Geldersche Pluimvee-club’ uit naar de zalen van sociëteit ‘De Vereeniging’ te Nijmegen. Over deze tentoonstelling, waarvoor 60 inzenders 466 kooien met vogels hadden gevuld, kon eveneens weinig informatie gevonden worden omtrent de aanwezigheid van sier- en kamervogels.¹⁸⁶

De volgende tentoonstelling van de ‘Geldersche Pluimvee-club’ werd wederom op een andere locatie georganiseerd, nl. in de ‘Buiten-Sociëteit’ te Zutphen, van 26 t/m 28 januari 1900.¹⁸⁷ De vereniging deed aanvankelijk haar naam dus alle eer aan door verspreid over Gelderland haar tentoonstellingen te organiseren. Voor de van 21 t/m 24 maart 1901 georganiseerde tentoonstelling keerde de ‘Geldersche Pluimvee-club’ weer terug naar waar alles was begonnen: ‘Musis Sacrum’ in Arnhem.¹⁸⁸ Het is wellicht treffend wat door de correspondent van de ‘Arnhemsche Courant’ over deze tentoonstelling werd opgetekend: ‘na de hoenders nemen de afdeeling sierduiven de grootste plaats in, om gevolgd te worden door eenden, ganzen, zwanen, kalkoenen, vogels.’ In het verenigingsleven van de ‘Geldersche Pluimvee-club’ stonden de zang- en siervogels dus letterlijk en figuurlijk op de laatste plaats.

‘Hollandsche pluimveeclub ‘Ornis’
Op 9 november 1900 werd in Café-Restaurant ‘Oost Indië’, in de Kalverstraat te Amsterdam, de ‘Hollandsche Pluimvee-Club ‘Ornis’ opgericht, met als doel de ‘pluimveefokkerij in Noord- en Zuid Holland’ te bevorderen. Saillante details zijn dat de club dezelfde naam kreeg als van de in 1883 eveneens te Amsterdam opgerichte eerste pluimveevereniging van Nederland: ‘Ornis’. De voorzitter van het in 1883 opgericht ‘Ornis’ was A. Nuyens en de eerste voorzitter van het in 1900 opgerichte ‘Ornis’ was …. A. Nuyens.¹⁸⁹ Binnen een half jaar na de oprichting organiseerde ‘Ornis’, van 15 t/m 17 februari 1901, haar eerste internationale tentoonstelling in het ‘Paleis voor Volkvlijt’ te Amsterdam. Inzendingen werden gevraagd van: ‘hoenders, duiven eenden, ganzen, zwanen, fazanten, parelhoenders, kalkoenen, zang-, kamer- en volièrevogels, enz.’¹⁹⁰ In totaal konden 1212 ‘nummers’ ingeschreven worden, waaronder enkele met zang- en volièrevogels. Bestuurslid P. Sluis, welbekend als producent en verkoper van het speciale voer voor insectenetende ‘inlandsche en uitlandsche’ vogels, viel o.m. in de prijzen met ‘de fraaiste inzending Kamer- en Volièrevogels’.¹⁹¹

Haar tweede internationale tentoonstelling organiseerde ‘Ornis’ van 14 t/m 16 februari 1902 in ‘Artis’. Voor deze internationale tentoonstelling was voor de eerste keer ook de inschrijving van konijnen mogelijk. In totaal bevatte de catalogus 1627 ‘nummers’.¹⁹² Het grotere pluimvee was ondergebracht in de ‘concertzaal’, de watervogels en de konijnen in de ‘veranda’, terwijl de zang- en kamervogels waren gehuisvest in de ‘kleine restauratiezaal’. Volgens de journalist van ‘De Telegraaf’ was het een ‘herademing’ om ‘na in der zalen, waar bewoners geluiden doen hooren, die nu meestal niet zeer welluidend of te schel zijn, in het zaaltje te komen waar de zangvogels zijn tentoongesteld. Een liefelijk gefluit en gekweel van mooie, kleine zangvogeltjes, slechts nu en dan onderbroken door een schreeuwende papgaai of kakatoe, vervult er de lucht. Onder de zang- kamer- en volière-vogels hier tentoongesteld bevinden zich Hollandsche, Engelsche en Duitsche kanaries, geleerde goudvinken, inlandsche vogels enz.’.¹⁹³ Foto. Paul Groesch en na hem Wilh. Groesch uit het Duitse Dalherda, waren rond de eeuwwisseling vaste gezichten op Nederlandse pluimveetentoonstellingen. Deelname aan de tentoonstelling was voor de heren Groesch in de eerste plaats bedoeld om hun ‘geleerde goudvinken’ van de hand te kunnen doen. Deze advertentie verscheen op 14 februari 1902 in ‘Het Nieuws van den Dag’, tijdens de tentoonstelling van ‘Ornis’ in dierentuin ‘Artis’.

De voor maart 1903 geplande derde tentoonstelling van ‘Ornis’ kon niet doorgaan, omdat alle voor een tentoonstelling geschikte ruimtes in Amsterdam waren gereserveerd voor militairen.¹⁹⁴In 1904 werden de statuten van ‘Ornis ‘gewijzigd. Van een statutaire ‘pluimveevereniging’ werd ze een ‘vereeniging ter bevordering der pluimvee- en konijnenfokkerij.¹⁹⁵ De volgende tentoonstelling die ‘Ornis’ organiseerde was pas in 1905, van 10 t/m 13 februari, in de ‘Militiezaal’ aan de Singel en ook deze keer waren de zang- en kamervogels goed vertegenwoordigd, mede dankzij de inzending van de handelaren A. Sutherland uit Rotterdam en P. Sluis uit Amsterdam. Ook de heer Wilhelm Groesch met zijn geleerde goudvinken was weer aanwezig.¹⁹⁶ Waar andere verenigingen steeds meer transformeerden naar kleindierenverenigingen die tentoonstellingen organiseerden waarop de inbreng van zang – en kamervogels steeds minder werd, bleven deze op de tentoonstellingen van ‘Ornis’ aanvankelijk goed vertegenwoordigd, mede dankzij de inbreng van handelaren.

Lokale pluimveeverenigingen
Naast de landelijke en streekgebonden pluimveeverenigingen begonnen omstreeks de eeuwwisseling ook pluimveeverenigingen te ontstaan met een meer lokaal karakter. Hun verwantschap met de toenmalige landelijke en regionale pluimveeverenigingen blijkt uit het allround karakter van de clubs, d.w.z. voor de tentoonstellingen konden hoenders, duiven watervogels, fazanten, pauwen en kamer-, sier- en volièrevogels ingezonden worden en alras verschenen op deze meer lokale tentoonstellingen ook konijnen. Lokale pluimveeverenigingen die nog voor de eeuwwisseling werden opgericht waren de ‘Hengelosche Pluimveevereeniging’ en de ‘Tilburgsche Vogelclub’.

‘Hengelosche Pluimveevereeniging’
Medio de jaren ’90 leek het er even op dat in Twente twee pluimveeverenigingen met elkaar zouden gaan concurreren. Op 18 februari 1895 kwamen namelijk in ‘café Wilmink’ te Hengelo een gezelschap houders en fokkers van pluimvee bij elkaar met als doel een vereniging op te richten. Geïnspireerd door het grote aantal vogels dat in het recente verleden voor de landbouwtentoonstellingen in Hengelo en Enschede waren ingezonden had een groepje initiatiefnemers het besluit genomen een oproep te plaatsen om op genoemde datum bij elkaar te komen en een pluimveevereniging op te richten. Besloten werd in Hengelo geen afdeling te starten van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ maar een eigen vereniging, onder de naam ‘Hengelosche Pluimveevereeniging’. Aan het eind van de oprichtingsvergadering telde de kersverse vereniging 60 leden.¹⁹⁷ Op 4 juli 1895, in vergadering bijeen, besloten de leden in 1896 een eigen tentoonstelling te organiseren.¹⁹⁸ Die is er nooit gekomen. Wel kwamen de leden op 7 februari 1896 weer in het café van de heer J. Wilmink voor een ledenvergadering bij elkaar. Ditmaal was ook een delegatie van de ‘Twentsche Pluimveeclub’ aanwezig en werd besloten ‘beide vereenigingen te combineren’.¹⁹⁹ De 150 te Hengelo en Borne woonachtige leden gingen over naar de club in Enschede en het batig saldo werd ter beschikking gesteld van de internationale pluimveetentoonstelling, die in maart 1896 in het Volkspark in Enschede georganiseerd zou worden.²⁰⁰ Als teken dat de ‘Twentsche pluimveeclub’ geen louter Enschedese aangelegenheid was werden enkele fokkers uit Hengelo en Borne aan het bestuur toegevoegd.²⁰¹

De ‘Hengelosche Pluimveevereeniging’ leek dus maar een kort leven beschoren geweest, maar op 15 november 1898 werd de vereniging opnieuw opgericht.²⁰² Kennelijk was er toch enige animositeit ontstaan tussen de fokkers uit Hengelo en Enschede en werd de in februari 1896 opgeheven club nieuw leven ingeblazen. Welke gebeurtenissen hebben geleid tot een verwijdering tussen de fokkers uit Hengelo en Enschede en wanneer dat heeft plaatsgevonden is niet bekend. Duidelijk is wel dat normaliter de tentoonstelling van de ‘Twentsche pluimveeclub’ in 1899 in Hengelo gehouden zou worden, maar uiteindelijk in Enschede plaatsvond.

Het oprichten van een pluimveevereniging had in de regel tot doel een tentoonstelling te organiseren. Ook in Hengelo was het organiseren van een tentoonstelling van meet af aan onderwerp van de beraadslagingen, maar op een ledenvergadering in december 1899 werd duidelijk dat dit er voorlopig niet in zat en er eerst voor gezorgd moest worden dat er voldoende geld in de kas zat. ²⁰³ In 1901 was kennelijk dat moment gekomen want op 7 februari 1901 werd besloten eind juli dat jaar de eerste tentoonstelling te organiseren.²⁰⁴ Een door de gemeenteraad van Hengelo verleende subsidie van ƒ 15,00 was een uiterst welkome aanvulling op de tentoonstellingskas . ²⁰⁵ Voor de tentoonstelling werden 75 ‘nummers’ ingeschreven, voor het overgrote deel van in Hengelo woonachtige fokkers. Op grond van de prijsverdeling krijgt men de indruk dat 95% van de inzendingen uit hoenders bestond. Verder was er een enkel prijsje voor ingezonden duiven, watervogels en konijnen. Er werden ook ‘Kamervogels’ ingeschreven, maar de bron vermeldt niet welke vogels dat zijn geweest. Of er substantiële aantallen ‘kamervogels’ op de volgende tentoonstellingen van de ‘Hengelosche Pluimverveeniging’ werden ingezonden is niet bekend, maar we zijn geneigd te veronderstellen dat dit niet het geval is geweest. De vereniging bestaat overigens nog steeds en organiseert tegenwoordig haar activiteiten, na een fusie met een andere vereniging, onder naam ‘Hengelose Kleindieren Sportfokkers Vereniging’. ²⁰⁶

Hoogstwaarschijnlijk in 1906 werd in Hengelo de ‘Vereeniging Kanarie-Edelzang’ opgericht. Tot dusver kon geen verband gevonden worden tussen de ‘Hengelosche Pluimveevereeniging’ en de oprichting van de kanariefokkersvereniging.

De ‘Tilburgsche Vogelclub’
De ‘Tilburgsche Vogelclub’ werd in 1899 opgericht in het café van de heer Weijermans in de Stationstraat te Tilburg.²⁰⁷ Op zondag 19 mei 1901 organiseerde de ‘Vereeniging De Tilburgsche Vogelclub’ haar eerste ‘plaatselijke tentoonstelling’ van ‘Hoenders, Duiven, Zang-, Kamer- en Volière Vogels etc.’ in de ‘groote achterzaal van den Heer W. Weijermans, Stationstraat’. De entree was 10 cent.²⁰⁸

In het vraagprogramma werden vier ‘afdelingen onderscheiden: Afdeeling 1: Hoenders; Afdeeling II: Kanarievogels; Afdeeling III: Sierduiven; Afdeeling IV: Postduiven. Kijkend naar de prijswinnaars werden in ‘Afdeeling I’ ook watervogels ingezonden en behoorden in ‘Afdeeling II’ behalve kanaries ook inzenders van inheemse vogels tot de prijswinnaars. Wat de duiven betreft werden de meeste prijzen toegekend in de ‘Afdeeling’ van de postduiven.²⁰⁹ Naast een jaarlijkse tentoonstelling organiseerde de club in het zomerseizoen ook wekelijks op zondag een vogelmarkt. Verder, zoals ook uit de prijsverdeling van de tentoonstelling bleek, hield een aanzienlijk deel van de leden zich bezig met wedvluchten voor postduiven. Later zou blijken dat binnen de ‘Tilburgsche Vogelclub’ ook een aanzienlijke groep zangkanariekwekers actief was. Een en ander had tot gevolg dat binnen de club minstens twee onderafdelingen werden opgericht: één voor postduivenhouders en de ‘Eerste Vogelvriendenkring’ voor de harzerkwekers.²¹⁰ Het ging de Tilburgse vereniging zo voor de wind dat de tweede tentoonstelling niet alleen op twee dagen werd gehouden, maar ook in een ruimere locatie, in de ‘Groote zaal van N.K. Harmonie in de Stationstraat. Deelname aan de tentoonstelling in het gebouw van de ‘Nieuwe Koninklijke Harmonie’ op 6 en 7 april 1902 stond open voor vogelhouders uit ‘Tilburg en aangrenzende plaatsen’, die ‘Hoenders, Duiven, Eenden, Ganzen, Zwanen, Fazanten, Parelhoenders, Kalkoenen, Pauwen, Zang-, Kamer en Volière Vogels, enz.’ konden inzenden. Een grotere tentoonstelling betekende ook een hogere entreeprijs. Die werd in 1902 vastgesteld op 25 cent.²¹¹

Afgaande op de lange lijst van prijswinnaars moet in de ‘Groote zaal van N.K. Harmonie’ een gevarieerde tentoonstelling te bezichtigen zijn geweest met o.m. diverse prijswinnaars met ‘Saksische Kanarievogels’, waaronder ‘de collectie Saksische kanarievogels met zangapparaat der ‘Eerste Vogelvriendenkring’.²¹²

Om de kwekers van zangkanaries in de vereniging op hun wenken te bedienen werd op 28 december 1902 ‘eene kanarie-zangwedstrijd’ gehouden, waarvoor een 100-tal zangkanaries werd ingezonden. Op grond van het verslag in de krant kan worden opgemaakt dat de vogels individueel zijn beoordeeld en punten kregen toegekend.²¹³ Op 1 en 2 maart 1903 organiseerde de ‘Tilburgsche Vogelclub’ haar derde tentoonstelling, opnieuw groter dan het jaar daarvoor, want deze keer hadden de leden besloten tot een ‘provinciale tentoonstelling’. Opmerkelijk is de afwezigheid van sier- en kamervogels bij de prijswinnaars. Mogelijk stond het tijdstip van de tentoonstelling deelname van, bijvoorbeeld zangkanariekwekers, in de weg. Daarentegen werden voor deze ‘pluimveetentoonstelling’ wel konijnen ingezonden, die met een deel van de prijzen aan de haal gingen.²¹⁴ Aan de in januari 1904 en februari 1905 georganiseerde tentoonstellingen waren overigens weer wedstrijden voor zangkanaries verbonden.²¹⁵ Later zullen we verder ingaan op de ‘Eerste Vogelvriendenkring’, de afdeling voor zangkanariekwekers binnen de ‘Tilburgsche Vogelclub’.

De ‘Tilburgsche Vogelclub’ zou in korte tijd uitgroeien tot een belangrijke pluimveevereniging in Noord Brabant, die in 1910 250 leden telde. Na de Tweede Wereldoorlog werd van de vereniging niets meer vernomen.²¹⁶

Differentiatie en specialisatie - Speciaalclubs
Naast de nationale, regionale en lokale clubs ontstond in de jaren ’90 nog een vierde categorie pluimveeverenigingen, namelijk de speciaalclubs. Een speciaalclub is een vereniging van fokkers die zich allemaal hebben toegelegd op hetzelfde soort of ras. Een van de belangrijkste doelen van deze speciaalclubs is om het fokken van desbetreffend soort of ras te promoten en de kwaliteit van de dieren te verbeteren. De eerste tekenen van specialisatie deden zich voor in de ‘kippenwereld’. De fokkers van het hoenderras ‘Wyandotte’ waren waarschijnlijk de eerste die zich in 1892, mogelijk eerder, verenigden in een eigen organisatie: De ‘Nederlandsche Wyandotte-club’. Het door mij gevonden oudste bericht over deze vereniging dateert van maart 1893 en op dat moment was de heer J. van Slolk, te Heemstede, voorzitter.²¹⁷ Na de Wyandotte-club volgden o.m. de ‘Nederlandsche Leghorn Minorca Club²¹⁸ en de ‘Nederlandsche Cochin Brama Club’.²¹⁹

Ook binnen de duivenwereld deed in de jaren ’90 de specialisatie haar intrede met de oprichting op 26 april 1896 van de Nederlandsche Sierduivenclub. De toen nationaal en internationaal vermaarde duivenfokker P. Polvliet uit Hellevoetsluis was een van de initiators tot de oprichting. In 1904 werd de ‘Groninger Sierduiven Club’ opgericht, in hetzelfde jaar gevolgd door de Hollandse Sierduiven Club en de Holle Kropper-Club.²²⁰ Foto. De oprichting van speciaalclubs in de ‘pluimveewereld’ begon met de fokkers van bepaalde hoenderrassen, zoals de ‘Wyandotte’. Waarschijnlijk waren de ‘Wyandotte’-fokkers de eersten die in Nederland een speciaalclub oprichtten. (‘Overijsselsche en Zwolsche Courant’, 6 maart 1893)

Hadden in 1897 konijnenfokkers, met de oprichting van de ‘Nederlandsche Konijnen-bond’, besloten, in navolging van de pluimveefokkers ‘voor nut en genoegen’, zich van de agrarische sector af te scheiden en een eigen organisatie op te richten, in 1897 besloten kwekers van zang- en siervogels eveneens hun eigen weg te gaan en zich van de ‘kippenwereld’ af te scheiden. Zij noemden de nieuwe vereniging voor sier- en volièrevogels ‘Luscinia’. Toen op de 13^e tentoonstelling van ‘Avicultura’, in februari 1897, in Den Haag, enkele leden het initiatief namen tot de oprichting van ‘Luscinia’ was dat dus een gebeurtenis die niet op zichzelf stond, maar geheel plaatsvond in de geest van die tijd, waarin ook binnen de ‘kleindierenwereld’ een proces van differentiatie en specialisatie plaatsvond.²²¹

Het proces van specialisatie zou zich in de 20^e eeuw verder doorzetten, ook binnen de kring van zang- en siervogelkwekers. Een van de eerste specialismen binnen die tak van de vogelsport waren de zangkanaries, waarvoor al kort na de eeuwwisseling wedstrijden werden georganiseerd en verenigingen werden opgericht.

Overigens moeten we ons realiseren dat binnen de ‘pluimveewereld’ maar een uiterst bescheiden groep interesse toonde voor het houden en kweken van zang- en siervogels, getuige ook de ontboezeming van de heer J.J. Duyvené de Wit in 1900 in ‘De Pluimgraaf’: ‘Weinigen kennen nog ’t genot, dat ons de kleine vogelwereld geeft, en onbekend maakt onbemind.²²²

Slot
Medio het eerste decennium van de 20^e eeuw had het fundament zijn beslag gekregen op grond waarvan zowel de pluimvee- en konijnenwereld als de georganiseerde zang- en siervogelkweek zich in de 20^e eeuw verder zou ontwikkelen.

Zagen we dat in de loop van de 20^e eeuw op de grote tentoonstellingen, zoals die van ‘Avicultura’ en ‘Ornithophilia’, de aanwezigheid van zang- en volièrevogels van lieverlede verdween en indien ze wel aanwezig waren dit veelal het gevolg was van samenwerking met een lokale vogelvereniging; op lokaal niveau werden vanaf de eeuwwisseling nog regelmatig verenigingen opgericht, waar zowel fokkers van pluimvee en konijnen als kwekers van volièrevogels onderdak vonden. Het oprichten van dergelijke verenigingen ging tot diep in de 20^e eeuw door. Zo werd in Katwijk op 28 februari 1935 de vereniging ‘Avicultura’ opgericht, waarvan na enkele maanden de naam werd gewijzigd in ‘Ko-Plu-Ko’. Onder de leden van ‘Ko-Plu-Ko’ vond men fokkers van hoenders, konijnen, sier- en postduiven en houders én kwekers van zang- en siervogels, meer in het bijzonder kanaries. Het verlangen naar meer op hun specialiteit toegespitste verenigingsactiviteiten leidde na de Tweede Wereldoorlog tot de oprichting van een postduivenvereniging, ‘De Rijnmonders’, in 1946, en een vogelvereniging, ‘De Kanarievogel’, in 1949. Dit voltrok zich overigens in goede harmonie, met wederzijds begrip voor elkaars standpunt. Voor ‘Ko-Plu-Ko’ betekende dit dat zij vanaf 1949 een vereniging was van en voor uitsluitend fokkers van hoenders, sierduiven en konijnen. Niet altijd vond op lokaal niveau een dergelijke splitsing plaats. Tot in de 21^e eeuw hebben lokale verenigingen bestaan waarvan fokkers van hoenders, konijnen, sier- en postduiven én kwekers van volièrevogels lid waren.²²³

De eerste vereniging voor houders en kwekers van volièrevogels: ‘Luscinia’
Vanaf ca. 1860 hadden in Nederland de fokkers van hoenders, duiven, enz. gezamenlijk opgetrokken met de houders en kwekers van zang-, sier- en kamervogels. In de jaren ’90 startte ook binnen de pluimveewereld het proces van differentiatie en specialisatie, te beginnen met de oprichting van speciaalclubs voor bepaalde kippenrassen. Dit werd gevolgd door de afscheiding van de zang- en siervogelkwekers van de ‘kippenwereld’, met de oprichting in 1897 van ‘Luscinia’, Vereeniging ter bevordering der liefhebberij van Zang-, Sieraad- en Volièrevogels’ als eerste. Ook binnen de sier- en zangvogelhouderij trad spoedig specialisatie op met de oprichting van verenigingen voor (zang)kanaries en de organisatie van wedstrijden voor zangkanaries. De eerste tekenen van specialisatie in georganiseerd verband werd zichtbaar met de oprichting van de ‘Kanariefokkersbond’ te Eindhoven in 1900. Overigens kon over deze vereniging, met leden uit Eindhoven en de omliggende plaatsen, die van lieverlede door de gemeente Eindhoven zijn ‘opgeslokt’, heel weinig informatie gevonden worden. De eerste door een vogelvereniging georganiseerde wedstrijd waarop zangkanaries individueel op hun zangkwaliteiten werden beoordeeld was in 1901 en vond plaats onder verantwoordelijkheid van ‘Luscinia’.

Voor een verklaring van voornoemde ontwikkelingen moeten we terug naar medio de 19^e eeuw. Vanaf de jaren ’60 tot het eind van de 19^e eeuw hadden de houders en kwekers van zang- en siervogels deelgenomen aan tentoonstellingen, waarop het ‘pluimgedierte’ werd gedomineerd door kippen, fazanten, duiven en ‘waterwild’. Aanvankelijk vertoonde een enkeling zich met zang- en siervogels op landbouwtentoonstellingen. Weliswaar groeide met de jaarlijks terugkerende, door het ‘Zoölogisch Botanisch Genootschap’ in Den Haag georganiseerde, pluimveetentoonstellingen ook de belangstelling voor het houden en kweken van zang- en siervogels, maar vergeleken met het aantal hoenders, duiven en waterwild op pluimveetentoonstellingen viel de inbreng van de zang- en siervogelhouders en -kwekers in het niet. Ook nadat houders en fokkers van gevogelte ‘voor het nut en genoegen’ zich vanaf de jaren ’80 hadden verenigd in ‘Ornis’, ‘Avicultura’, ‘Ornithophilia’ en de in het voorafgaande genoemde regionale en lokale pluimveeverenigingen, speelden de kwekers van kamer- en volièrevogels de tweede viool. Aan het eind van de 19^e eeuw was in Nederland de groep die zich bezig hield met het houden en kweken van het kleinere pluimvee nog steeds uiterst bescheiden. Het gevolg laat zich raden en werd door J.J. Duyvené de Wit in 1900 in ‘De Pluimgraaf’ als volgt omschreven: ‘Weinigen kennen nog ’t genot, dat ons de kleine vogelwereld geeft, en onbekend maakt onbemind’.²²⁴ Gedurende de jaren ’90 ontstond er steeds meer onvrede over de situatie dat ook op de vogeltentoonstellingen van toenmalige pluimveeverenigingen zangvogels ‘als bijzaak werden beschouwd en achteraf gezet’ en verlangde men naar een omgeving waarin volledig rekening kon worden gehouden met de wensen en verlangens van de zang- en siervogelkwekers.²²⁵

Oprichting, ledenbestand en clubblad
Tijdens de van 12 t/m 14 februari 1897 gehouden 13^e tentoonstelling van ‘Avicultura’ in de ‘Haagsche Dierentuin’ ging de kogel door de kerk. Een aantal aldaar aanwezige prominenten besloot tot de oprichting van ’Luscinia’, een vereniging speciaal bedoeld voor de houders en kwekers van zangvogels. Het doel van de vereniging werd als volgt omschreven: ‘Bevordering der kennis van de zang- en kamervogels en der liefhebberij tot het houden, aanfokken en bovenal het naar eisch verplegen dezer vogels’. Er werd een voorlopig bestuur gekozen dat bestond uit de heren: W.J.M. de Bas, H.W. Dros, J.J. Duyvené de Wit, P.J. van Houten, A.A. Polvliet, jhr. mr. R.A. Klerck, jhr. L.J. Quarles van Ufford, en W.A. Weytlant.²²⁶

Zaterdagmiddag 15 mei 1897 werd de ‘Nederlandsche Vereeniging ‘Luscinia’’ opgericht tijdens een bijeenkomst in één van de gebouwen van de ‘Haagsche Dierentuin’. Sedert het moment dat op de tentoonstelling van ‘Avicultura’ het initiatief tot oprichting was genomen waren in landelijk verschijnende kranten verzoeken om steunbetuiging geplaatst.²²⁷ Naar aanleiding hiervan hadden 115 personen uit heel Nederland aangegeven interesse te hebben in een eventueel lidmaatschap van ‘Luscinia’. Het bestuur bestond vanaf de oprichtingsvergadering uit: jhr. L.J. Quarles van Ufford, voorzitter; W.J.M. de Bas, notaris te Den Haag, vice voorzitter; A.A. Polvliet, secretaris; W. Jochems, penningmeester en verder de leden S.E. Blaauw (Den Haag), W.J. Heijligers (Schiedam), P.C.C. Duyzend (Groningen) en W.A. Weytlant, notaris te Den Haag.²²⁸

In de Staatscourant van 30 juli 1897 werden de op 15 juli bij Koninklijk Besluit vastgestelde statuten van de nieuwe vereniging gepubliceerd. Opmerkelijke zaken hieruit zijn dat de vereniging een nationaal karakter had en werd opgericht voor een periode van 25 jaar. Men wilde het gestelde doel bereiken o.m. door het onderling verstrekken van raad en hulp, het uitgeven van geschriften en drukwerken en het organiseren van tentoonstellingen.²²⁹

Daarnaast heeft de vereniging al snel een verenigingsbibliotheek opgezet. Leden konden tegen betaling van de portkosten boeken uit de bibliotheek lenen. Er moest wel snel worden gelezen, want binnen uiterlijk acht dagen moest het boek weer terug zijn.²³⁰

Tijdens de eerste door ‘Luscinia’ georganiseerde tentoonstelling, in augustus 1898, werd ook een algemene ledenvergadering gehouden, waarop vanuit de leden werd gevraagd een verenigingstijdschrift uit te geven. Er werd een commissie benoemd die dit ging onderzoeken.²³¹Op de ledenvergadering van zaterdag 19 november 1898 kon voorzitter jhr. L.J. Quarles van Ufford melden dat de firma De Erven Loosjes te Haarlem voornemens was een nieuw tijdschrift uit te geven onder de naam ‘De Pluimgraaf’. Het tijdschrift zou worden opgesplitst in vier rubrieken, één voor zang- en kamervogels, één voor duiven, één voor pluimvee en één voor konijnen. De rubriek zang- en kamervogels zou door ‘Lusciana’ gebruikt kunnen worden als haar verenigingsblad. De leden gingen enthousiast met dit voorstel akkoord en inderdaad verscheen op 6 januari 1899 de eerste editie van ‘De Puimgraaf, Weekblad voor Liefhebbers van Zang- en Kamervogels, Pluimvee, Duiven, Konijnen’ als ‘Officieel orgaan van Luscinia, Vereeniging ter bevordering der liefhebberij van Zang- Sieraad- en Kamervogels’. De eindredactie was in handen van J. Hendrik van Balen.²³² Bij het ingaan van de tweede jaargang hadden vier redacteuren het werk van J.H. van Balen overgenomen. C.L.W. Noorduyn was verantwoordelijk geworden voor de redactie van de rubriek ‘Zang-, sieraad- en volièrevogels’. Inmiddels hadden, naast ‘Luscinia’, ook ‘De Nederlandsche Postduivenbond, vier lokale postduivenverenigingen en ‘De Geldersche Pluimvee-club te Arnhem ‘De Pluimgraaf’ als hun verenigingsorgaan geadopteerd. Dat in 1899 het ledenbestand van ‘Luscinia’ verdubbelde van ca. 100 naar ca. 200 leden werd door het bestuur mede verklaard door de werving die uitging van de artikelen over sier- en zangvogels in ‘De Pluimgraaf’.²³³ Het eerste nummer van ‘De Pluimgraaf’, het verenigingsorgaan van ‘Luscinia’ en later ook van andere verenigingen.

In ‘De Pluimgraaf’ van 16 februari 1900 staat een overzicht afgedrukt van het ledenbestand van ‘Luscinia’ op dat moment. De vereniging telde toen 190 leden, waarvan 63 woonachtig in Den Haag. De overigen woonden verspreid over Nederland, van Groningen tot Maastricht. Ook had de vereniging acht buitenlandse leden: één Zuid Afrikaan, drie Belgen en vier te Londen woonachtige Engelsen. In het bestand telde ik 12 leden met een adellijke titel, 12 leden met een universitaire graad en 5 leden, niet van adel, die woonachtig waren in een villa.²³⁴

In ‘De Pluimgraaf’ van 9 maart 1900 schreef J.J. Duyvené de Wit het volgende: ‘Tot mijn genoegen telde ik dat Luscinia ca. 200 leden rijk is en ik ben verzekerd, dat ieder lid zich wel eenige vogels kan aanschaffen. Hij kieze zich ‘die hem ’t meeste aantrekken of waartoe zijne woning zich ’t beste leent. De tegenwoordige bouw der huizen met gesloten waranda of serre, zooals men ze nu noemt, is zoo de aangewezen plaats om die met eenige planten en volieres te versieren, een ieder naar zijne smaak: ik zag ze reeds met fonteintjes en watervalletjes er in, gezellig, ja om na te maken.²³⁵

J.J. Duyvené de Wit refereerde duidelijk niet aan de behuizing van de ‘werkende man’. Zoals hiervoor al meerdere malen werd aangegeven kan men op grond van het ledenbestand van ‘Luscinia’ in 1900 en de vogelliefhebbers die de heer Duyvené de Wit in het citaat voor ogen had concluderen dat ook het houden en kweken van zang- en siervogels een bezigheid was waarmee toen vooral vermogende personen en leden van de gegoede stand zich bezig hielden. ‘Luscinia’ was dus aanvankelijk een vereniging van en voor de beter gesitueerden en is dat waarschijnlijk gedurende haar negenjarig bestaan altijd gebleven.

De indruk bestaat dat de afscheiding van de sier- en zangvogelfokkers van ‘Avicultura’ in harmonie is verlopen. Kennelijk was men in 1897 in brede kring er van overtuigd dat de houders en kwekers van zang- en siervogels veel beter tot hun recht zouden komen in een eigen vereniging dan binnen het verband van ‘Avicultura’. Deze veronderstelling is gebaseerd op het feit dat in het voorlopig bestuur van ‘Luscinia’ de toenmalige voorzitter van ‘Avicultura’ de heer W.J.M. de Bas, zitting nam. Ook één van de oprichters en bestuurslid van ‘Avicultura’, tevens voormalig lid van ‘Ornis’, J.J. Duyvené de Wit, maakte deel uit van ‘het voorloopig comité’.²³⁶ Op de tentoonstellingen van ‘Avicultura’ in maart 1899 en februari 1900 werd ‘Luscinia’ in de gelegenheid gesteld, ter opluistering, onderlinge tentoonstellingen te organiseren.²³⁷ Ter gelegenheid van die in februari 1900 vond in ‘Café Riche’, in Den Haag, een diner plaats van de gezamenlijke bestuursleden en de jury. Tijdens dat diner voltrok zich het volgende: ‘Toen de Voorzitter van Avicultura de Heer W.J.M. de Bas de rij der toasten opende met op de gezondheid te drinken van H.M. de Koningin en verder herdacht het 15 jarig bestaan der vereeniging en de Harmonie met de zustervereenigingen en vooral met ‘Luscinia , toen voelde ieder zich geroepen om uiting te geven aan zijn gevoelen van waardeering voor andere dischgenooten.’ Of men, na al die toespraken en getoast, nog een warme maaltijd heeft kunnen nuttigen vermeldt het verslag niet, maar op grond van bovenstaande zijn er redenen te over om er vanuit te gaan dat er tussen ‘Avicultura’ en ‘Luscinia’ geen enkele animositeit bestond, integendeel.²³⁸ Foto. Advertentie in de ‘Haagsche Courant’ van 12 augustus 1898 met de aankondiging van de eerste tentoonstelling van ‘Luscinia’ in de dierentuin in Den Haag.

Tentoonstellingen
Na de oprichting werd met betrekking tot het organiseren van een tentoonstelling alras de koe bij de horens gevat. In de ‘Haagsche Courant’ van 24 juli 1897 verscheen het bericht dat ‘Luscinia’ voornemens was van 27 t/m 29 augustus 1897 in de dierentuin in Den Haag haar eerste tentoonstelling van ‘zang- en siervogels’ te organiseren. Zowel ‘landgenooten’ als ‘vreemdelingen’ werden opgeroepen om voor deze tentoonstelling vogels in te zenden. Gevraagd werden: ‘inlandsche en uitlandsche vogels, kanaries en bastaarden, papegaaiachtige vogels, wilde duiven, kwartels en patrijzen, benevens voorwerpen, betrekking hebbende op zang-, kamer- en volièrevogels’.²³⁹ Gebrek aan enthousiasme kan het bestuur dus niet verweten worden, evenmin bij de leden. Er was namelijk voldoende animo om aan de tentoonstelling deel te nemen, maar kennelijk ontbrak het wel aan enige realiteitszin, want medio augustus verschenen in de kranten berichten dat de voorgenomen tentoonstelling van ‘Luscinia’ een jaar was uitgesteld, omdat het op zo’n korte termijn niet lukte de financiering rond te krijgen.²⁴⁰

In de loop van 1898 werd duidelijk dat de voor 1897 geplande eerste tentoonstelling van ‘Luscinia’ van 12 t/m 14 augustus 1898 georganiseerd zou worden in de ‘groote zaal’, het zogenaamde ‘Moors Paleis’, in dierentuin te Den Haag. Het vraagprogramma bestond uit zeven ‘afdeelingen’: ‘De eerste afdeeling bevat de inlandsche vogels, de 2^e de uitlandsche vogels voor zoover elders niet genoemd, de 3^e de kanaries en bastaardvogels, de 4^e papegaaiachtige vogels, de 5^e wilde duiven, de 6^e kwartels en patrijzen en de 7^e voorwerpen betrekking hebben op zang-, kamer- en volièrevogels. In afdeeling A trekt behalve de groote verzamelingen vooral de vraag naar goudvinken de aandacht, in B. de vraag naar kardinalen en uitlandsche lijster- en spreeuwachtige vogels. In C. wordt vraag gedaan naar Wilde, Brabanders, Bossu’s, Harzer, Norwich, Lizards en niet genoemde kanarierassen (..) voorts voor kunstmatig in kleur gebrachte kanaries, bastaarden van kanaries met andere vogels en die van andere rassen onderling. In D. kan men mededingen met papegaaien, parkieten, ara’s en kakatoes, terwijl in G. behalve kooien ook opgezette vogels, boek- en plaatwerken zijn opgenomen’.²⁴¹ Voor de wedstrijd werden ‘155 nummers’ ingeschreven en de driekoppige jury bestond uit de heren l’Hoëst uit Antwerpen, F.E. Blauw uit ’s Graveland en H. van Holk uit Delft.²⁴² Foto. De eerste door ‘Lucinia’ georganiseerde tentoonstelling voor zang- en siervogels werd gehouden in het in 1893 gereed gekomen hoofdgebouw van de ‘Haagsche Dierentuin’, het zogenaamde ‘Moors Paleis’. (Bron: Internet)

In de kranten werd uitgebreid verslag gedaan van deze eerste tentoonstelling van ‘Luscinia’. Opvallende onderdelen van de tentoonstelling waren een, op Texel gevangen, witte leeuwerik, een gedresseerde uil en de inzending van mevrouw Polvliet-Hooykaas, ‘die een verzameling uitlandsche vogels bijeenverzamelde in de kleuren oranje, rood, wit en blauw’, waaronder ‘een zeldzame groote weduwevogel (Grand Veuve du Cap), de staart hang bij dezen vogel af als een weduwe-kap’. Verder werd de kleurenpracht van met name de uitheemse vogels door de correspondenten benadrukt en verbaasde men zich over de ‘kunstmatige broedinrichting, met elektrische schel, die waarschuwt wanneer de temperatuur te hoog wordt’. Kijkend naar de deelnemers en de door hen ingezonden vogels valt enerzijds op dat de inzenders uit heel Nederland afkomstig waren en anderzijds het grote aandeel inheemse vogels zoals één of meerdere veldleeuweriken, zwaluwen, lijsters, bosrietzangers, wielewalen, grote karekieten en winterkoninkjes.²⁴³

Hiervoor is al meerdere malen beklemtoond dat sinds het fenomeen in de 18^e eeuw z’n intrede deed in de Westerse samenlevingen aan een tentoonstelling naast het informatieve en competitieve ook een commercieel aspect verbonden was. Ook de tentoonstellingen van ‘Luscinia’ vertoonden van meet af aan deze eigenschappen. Voor de eerste tentoonstelling hadden behalve hobbyisten ook handelaren vogels ingezonden. Zo had Anton Sutherland, een Rotterdamse handelaar in o.m. Saksische kanaries, op de tentoonstelling een ‘etalage’ van 40 harzers , waarmee hij ook tot de prijswinnaars behoorde.²⁴⁴

Kennelijk was het feit dat de inzendingen van vogelhandelaren de prijzen voor de neus van de ‘liefhebbers’ wegkaapten bij de inzenders in het verkeerde keelgat geschoten. Op de tijdens de tentoonstelling gehouden ledenvergadering werd namelijk gevraagd in het vervolg, bij het toekennen van de prijzen, de inzendingen van de handelaren en van de hobbyisten afzonderlijk te beoordelen. Dit onderwerp werd meegenomen naar het bestuur en kennelijk was men het daar met de vraagstellers eens, want voor de tweede door ‘Luscinia’ georganiseerde tentoonstelling, in november1900, waren in het vraagprogramma afzonderlijke wedstrijdklassen voor handelaren opgenomen.²⁴⁵

Behalve het kijken naar vogels had het bestuur ook gezorgd voor een muzikaal intermezzo. Tijdens de tentoonstelling begon op zondagmiddag 14 augustus om 14.30 u. in de dierentuin een matinee concert door het stafmuziekgezelschap van het 3^e regiment Huzaren, waarvoor de leden van ‘Luscinia’ ‘vrijen toegang met eene Dame’ hadden.²⁴⁶
Uit het verslag van de najaarsledenvergadering van 1898 blijkt dat voor deze bijeenkomst ook vogels meegenomen werden voor een onderlinge ‘tentoonstelling’. Op 19 november 1898 stonden er vooral Engelse postuurkanaries in de zaal: een koppel Lizards, ‘wier veeren doen denken aan de schubben van een hagedis’, een koppel London Fancies en Norwich kanaries, t.w. drie ‘hoog oranje gekleurde’ vogels, ‘een groene vogel met bijzonder groote crest, die ternauwernood de punt van den bek zichtbaar liet’, en gepaard was aan een ‘geheele plainheaded hen’. Diverse vogels waren door enkele leden aangeschaft op de door hen bezochte vogeltentoonstelling in het ‘Alexandra Palace’ te Londen. Het bezoek aan Engeland had trouwens meer opgeleverd dan vogels. Het bestuur had een tafel, bestaande uit een tafelblad en inklapbare schragen, laten maken van 1,15 m hoog, overeenkomstig het model dat op de tentoonstelling in het ‘Alexandra Palace’ werd gebruikt. Ook lieten ze de leden de Engelse tentoonstellingskooien zien waarin de vogels waren ondergebracht: ‘showcages, die zwart van buiten, van binnen van licht groen tot licht blauw geverfd zijn, met een schuin dak, het een en ander om de goede eigenschappen van den vogel te beter te doen uitkomen’. Duidelijk is dat de leden van ‘Luscinia’ bij de Engelse collega’s in de leer gingen en de aldaar verworven kennis, al dan niet met vogels er bij, met de overige kwekers werd gedeeld.²⁴⁷ Foto. O.m. oude tentoonstellingskooien voor kleur- en postuurkanaries (rechts), gebaseerd op het ‘Engelse model’, op de van 28 maart t/m 26 september 2010 gehouden ‘De Grote Kanarie Tentoonstelling’ in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.

In 1899 organiseerde ’Luscinia’ geen grote vogeltentoonstelling. Wel waren op de pluimveetentoonstelling van ‘Avicultura’, die van 19 t/m 12 maart 1899 in de ‘Haagsche Dierentuin’ werd georganiseerd, kanaries van leden van ‘Luscinia’ te zien. Van het bestuur van ‘Avicultura’ had ‘Luscinia’ namelijk de mogelijkheid gekregen een kleine zangvogel tentoonstelling in te richten, ter opsiering van de pluimveetentoonstelling en ter promotie van de vereniging. Overigens nam men de gelegenheid te baat om ook kanaries te verkopen. Zo stonden o.m. Lizards voor ƒ 24,00 en Scotch fancies voor ƒ 27,00 in de ‘etalage’ en voor de Norwich kanaries werd ƒ50,00 - ƒ75,00 per paar gevraagd.²⁴⁸ Een poging van ‘Luscinia’ om in samenwerking met het bestuur van ‘Ornithophilia’ op de pluimveetentoonstelling van deze vereniging te Utrecht in november 1899 een eigen onderlinge tentoonstelling te organiseren liep op niets uit: de kosten waren te hoog. Bij ‘Avicultura’ vond men een welwillend oor en van 9 t/m 11 februari 1900 organiseerde ‘Luscinia’ op de tentoonstelling van ‘Avicultura’, ter opluistering, een eigen onderlinge tentoonstelling overeenkomstig het vraagprogramma van de siervogelvereniging. In ‘De Pluimgraaf’ werd deze tentoonstelling van ‘Luscinia’ omschreven als ‘the great attraction of the show’ van ‘Avicultura.²⁴⁹ Foto. Villa ‘Boschoord’, Bezuidenhout 18, Den Haag. De foto dateert waarschijnlijk uit de jaren ’20-’30. Op het terrein van deze villa stond de ‘Manège’ waarin ‘Luscinia’ diverse tentoonstellingen heeft gehouden.

Van vrijdag 16 t/m zondag 18 november 1900 organiseerde ‘Luscinia’ zelfstandig haar tweede internationale vogeltentoonstelling. Deze keer was de manege van villa ‘Boschoord’ aan de Bezuidenhoutseweg in Den Haag de tentoonstellingslocatie. De villa werd bewoond door de heer B.W. Verbrugge van ’s Gravendeel en Leerambacht en mevr. L.A.I. Verbrugge van ’s Gravendeel, geboren Quarles van Ufford, lid van ‘Luscinia’ en, zeer waarschijnlijk, de jongere zus van voorzitter jhr. L.J. Quarles van Ufford.²⁵⁰

Villa ‘Boschoord’, Bezuidenhout 18, stond bij een ingang naar het Haagse Bos, waar tegenwoordig de Utrechtsebaan overgaat in de Boslaan. De ‘Manège’ van villa ‘Boschoord was ca. 1896 gebouwd, stond vrijstaand van de villa en had het uiterlijk van een Zwitsers chalet. De hal in de manege mat 12,5 bij 25 meter en had een cementen vloer. Langs de zijden waren veel grote ramen, die hoog waren aangebracht. Het echtpaar Verbrugge stelde de manege van villa ‘Boschoord’ regelmatig ter beschikking voor niet-commerciële activiteiten, zoals lezingen, liefdadigheidsevenementen, tentoonstellingen, tenniswedstrijden, ‘rijwielquadrilles’, enz. Het in de manege aanwezige ‘orchestrion’ kwam zeker bij laatstgenoemd evenement goed van pas. De manege van villa ‘Boschoord’ is waarschijnlijk wel het meest beroemd vanwege de in mei en juni 1901 georganiseerde ‘1^e internationale tentoonstelling’ van moderne kunst met werk van o.m. Cezanne, van Gogh, Toorop, Breitner, Pisarro, Rodin. Deze, o.m. door Jan Toorop georganiseerde, tentoonstelling was de eerste grote kennismaking van Nederland met werk van met moderne stromingen als het impressionisme, symbolisme en art nouveau verbonden Nederlandse en buitenlandse kunstenaars, wier werk vandaag de dag op veilingen soms miljoenen euro’s opbrengt.²⁵¹ Foto. Een dag te laat om nog mensen op de laatste dag naar de tentoonstelling van ‘Luscinia’ te kunnen lokken verscheen op maandag 19 november 1900 deze advertentie in de Haagsche Courant.

De keuze voor de ‘Manège’ zal ongetwijfeld door motieven van financiële aard zijn bepaald. De door ‘Luscinia’ voor 1898 geplande eerste tentoonstelling in de ‘Haagsche Dierentuin’ moest om financiële redenen een jaar worden uitgesteld en in het jaar na de eerste tentoonstelling werd voor een verenigingstentoonstelling onderdak gevraagd bij, aanvankelijk, ‘Ornithophilia’, die echter te veel geld vroeg, en later ‘Avicultura’. De pogingen om zich bij een bestaande tentoonstelling in te voegen zullen ook wel niet ondernomen zijn vanwege een tot de deksel gevulde verenigingskas.²⁵² Toen voorzitter jhr. L.J. Quarles van Ufford een voor ‘Luscinia’ betaalbare tentoonstellingslocatie zocht vond hij bij z’n zus en zwager de benodigde medewerking. Niet alleen werd de manege door het echtpaar belangeloos ter beschikking gesteld, ook werden het ‘Bestuur en Juryleden aan een welvoorzienen feestdisch ontvangen’. Het organiseren van een tentoonstelling in de manege van villa ‘Boschoord’ was dus om financiële redenen verre te verkiezen boven een andere locatie.²⁵³ ‘Luscinia’ zou tot de ontbinding van de vereniging in 1906 dan ook regelmatig voor haar tentoonstelling van de ‘Manège’ gebruik maken.

Het vraagprogramma voor de tweede tentoonstelling bestond uit drie afdelingen met in totaal 23 klassen. Afdeling I, ‘Kanaries en hunne Bastaarden’, bestond uit drie categorieën: één voor liefhebbers, één voor zelf gefokte vogels en een categorie voor ‘Handelaars’. Afdeling II was voor Europese vogels en Afdeeling III voor exotische vogels, waarin ook een onderscheid was gemaakt voor liefhebbers en handelaars. Vogels die werden ingeschreven in de categorie ‘zelf gefokte vogels’ moesten zijn voorzien van een verklaring dat de ingezonden vogel door de inzender zelf was gekweekt. In de meeste klassen konden vogels van uiteenlopende soorten en rassen ingeschreven worden. Alleen enkele Engelse postuurkanarierassen waren in afzonderlijke klassen ingedeeld.²⁵⁴

De presentatie van Engels tentoonstellingsmateriaal door het bestuur op de vergadering van 19 november 1898 was niet zonder gevolgen gebleven. De vereniging had besloten haar tentoonstelling een Engelse uitstraling te geven en de vogels onder te brengen in uniforme kooien en daarvoor o.m. een serie tentoonstellingskooien van het Engelse model laten maken.²⁵⁵ Conform het tentoonstellingsreglement mochten de vogels alleen in verenigingskooien gehuisvest worden. Inzenders die niet over kooien van het verenigingsmodel beschikten konden die van de vereniging, ‘tegen betaling eener retributie’, gebruiken.²⁵⁶

Het gevolg was dat in november 1900 de vogels in de sfeervol ingerichte manege ‘aardig gerangschikt in kleurige kooitjes in lange rijen op tafels’ stonden opgesteld. De tentoonstelling mocht met recht het predicaat ‘internationaal‘ voeren, want ‘de inzendingen, waaronder uit Frankrijk en België, zijn vrij talrijk, maar ook de qualiteit is uitstekend. Tal van soorten kanaries zijn vertegenwoordigd, terwijl de prachtvinken in schoonheid wedijveren. De verzameling goudvinken, sijsjes en edelvinken is mede bijzonder belangrijk’.²⁵⁷

In totaal werden 265 catalogus nummers ingezonden. Maar de ene inzending van handelaar W. Verhallen uit Helmond²⁵⁸ omvatte al 91 kanaries van het ‘Duitsche ras’, i.c. harzers, waardoor het aantal vogels dat in de ‘Manège’ te zien was verre die van de 265 catalogusnummers overtrof. In zijn verslag in ‘De Pluimgraaf’ richtte redacteur C.W.L Noorduyn zich vooral, vanuit diens interessegebied bekeken is men geneigd te zeggen, uiteraard, op de kleur- en postuurkanaries. Bijna kooi voor kooi besprak hij de ingezonden kanaries, waarvan de grootste groep werd gevormd door Engelse postuurkanarierassen. Opvallend is dat veel toenmalige kwekers van ‘fraaie Kanaries’ er hun hand niet voor omdraaiden verschillende rassen met elkaar te kruisen en als gevolg daarvan, naast raszuivere vogels, ook veel mengvormen in de kooien zaten, met alle problemen voor de keurmeesters van dien. Aangenomen wordt dat dit vooral veroorzaakt werd door onkunde bij de kwekers. De gestructureerde kweek van kleur- en postuurkanaries stond immers in Nederland nog in de kinderschoenen. Naast de kanaries was er ook een respectabel aantal inheemse en exotische zangvogels, zowel zaad- als vruchten- en insecteneters, en kromsnavels te zien, zoals o.m. een blauwgele ara. De lijst met ingezonden exoten langslopend zou de organisatie van menige verenigingstentoonstelling anno 2020 direct tekenen voor de variatie aan tropische vogels zoals die op de tweede tentoonstelling van ‘Luscinia’ te zien was.²⁵⁹ Foto. Geen tentoonstelling zonder een commerciële bijbedoeling, W. Verhallen, uit Helmond, probeert overduidelijk een slaatje te slaan uit zijn op de tentoonstelling van ‘Luscinia’ behaalde successen. (Haagsche Courant, 19 november 1900)

Tijdens de tentoonstelling, op zaterdag 17 november 1900, werd een ledenvergadering gehouden, waarop de prijzen werden uitgerekt en Geo Crabb, voorzitter van ‘The London and Prov. Ornithological Society’ tot erelid van het bestuur werd benoemd. Verder hield de heer Noorduyn ‘eene voordracht over het broeden van kanarievogels’. Tenslotte moest voorzitter jhr. L.J. Quarles van Ufford z’n hart luchten over een inzending die, in eigen kooien, pas tijdens de jurering was binnengebracht, daardoor aan de aandacht van het bestuur was ontsnapt en allerminst een sieraad voor de tentoonstelling was: ‘Wie aandachtig de Manège doorwandelt, bespeurt alras eene jammerlijk verwaarloosde kooienrij, waarin prachtige vogels in het half donker, met gebroken staartvederen of zonder staart, mestklonten aan de pooten en schroomelijk bevuilde vederen, suf en droomerig zitten te treuren in ondoelmatige, ja vunzige hokken.’ De ‘boosdoener’ was de heer H.A. van Dam uit Overschie, die o.m. een paar scharrelaars, een roodkop klauwier, een grauwe klauwier en een grote karekiet in ‘verwaarloosde toestand’ had ingestuurd. Het betrof hier een overduidelijk geval van eens en nooit meer.²⁶⁰

Er is geen vogeltentoonstelling of er wordt wel geprobeerd een slaatje uit te slaan. Zo adverteerde W. Verhallen, uit Helmond, daags na de sluiting van de tentoonstelling op zondag al in de Haagsche Courant dat zijn kanaries, die op de tentoonstelling van ‘Luscinia’ een tweede prijs hadden behaald, maandag en dinsdag te koop waren in het ‘Maastrichtsch Bierhuis’, in de Boekhorststraat in Den Haag. Hij had maar liefst 91 harzers ingezonden, dus er was voor elk wat wils te koop, ongetwijfeld tot groot, financieel, genoegen van Verhallen en wellicht ook van de uitbater van het ‘bierhuis’.²⁶¹

De derde internationale tentoonstelling van ‘Luscinia’, die van 15 t/m 18 november 1901 wederom in de manege van villa ‘Boschoord’ aan het Bezuidenhout in Den Haag werd gehouden, was een memorabele. Naast een beoordeling van de vogels op zicht was er ook een ‘zangwedstrijd voor kanarievogels’ (..) De vogels zingen dan in den waren zin van het woord ‘op commando’. Zij zijn gesloten in zoogenaamde zangkasten en zingen zoodra deze worden geopend, en de vogels zoodoende in het volle licht komen. Een Jury kent dan verschillende punten toe, en wie de meeste punten heeft krijgt den eersten prijs’.²⁶² Het is, voor zover mij bekend, de eerste keer dat in Nederland door een vogelvereniging een zangwedstrijd voor kanaries werd georganiseerd en de vogels individueel op zangkwaliteiten werden beoordeeld. In het ‘Algemeen Handelsblad’ werd het evenement als volgt geïntroduceerd: ‘Er is nu toch wat nieuws onder de zon! Een zangwedstrijd voor kanarievogels’.²⁶³

Voor de schrijvende pers was het kennelijk opmerkelijk nieuws, want in tal van kranten werd de aankondiging en opzet van de zangwedstrijd afgedrukt, zowel in Nederland als in de overzeese gebiedsdelen.²⁶⁴ Foto. Aan de eerste wedstrijd voor zangkanaries werd in de landelijke pers uitgebreid aandacht besteed zoals dit bericht in het ‘Algemeen Handelsblad’ van 26 oktober 1901.

De ingezonden zangkanaries behoorden tot het ‘Harzerras’ en werden beoordeeld door de heer W. van Boekeren. De uitslag van de eerste wedstrijd voor zangkanaries in Nederland was: 1^e prijs J.W.M. v. d. Kun, Den Haag; 2^e prijs, Anton Sutherland, Rotterdam; 3^e prijs, W.A. van Leeuwen, Utrecht; 4e prijs, L. Houttuin Jr., Groningen. Zeer eervolle vermeldingen kregen nog jhr. L.J. Quarles van Ufford en dr. Hugo Belle, beide van Den Haag’.²⁶⁵

De beslissing om tot de organisatie van een zangwedstrijd over te gaan werd achteraf als een geslaagd experiment beschouwd: ‘Het bestuur dat aanvankelijk aarzelde deze nieuwigheid aan te vatten, ziet thans met ongemengde voldoening terug op den gehouden zangwedstrijd. Het publiek toonde zich opgetogen over den heerlijken zang, en vele kostbare vogels, waaronder menige meester-zanger, werden tot hooge prijzen verhandeld.²⁶⁶ Met betrekking tot de overige vogels, die voor de tentoonstelling waren ingezonden, werden in de krant wel de namen van de prijswinnaars gepubliceerd, maar niet met welke vogels de prijzen waren behaald.²⁶⁷ Welke vogels toen door leden van ‘Luscinia’ onder meer werden gehouden is wellicht op te maken uit de uitslag van de tijdens de tentoonstelling gehouden verloting. Behoudens een enkele vogelkooi bestonden vrijwel alle prijzen uit vogels, al dan niet met kooi, zoals Grasparkieten, Zwartkop nonnen, ‘Witbonte nonnen’, Rijstvogels, ‘Grijskopparkieten’, Dwergpapegaai, Tijgervinken, ‘Paar astrildes’, Napoleonwever, Pagoda spreeuw, ‘Tropiaal’, Border fancy, Norwich kanarie, Yorkshire kanarie, Putter, Geleerde goudvink.²⁶⁸ Foto. Advertentie voor de tentoonstelling van ‘Luscinia’ van 15 t/m 18 november 1901. Dit was de eerste keer, voor zover nu bekend, dat in Nederland door een vogelvereniging een wedstrijd voor zangkanaries werd georganiseerd waarop de vogels individueel op hun zangkwaliteiten werden beoordeeld. (Haagsche Courant, 15 november 1901)

‘De ‘great attraction’ der laatste Haagsche Luscinia-Show in November 1901 was de zangwedstrijd van kanaries, een in ons vaderland vrij wel onbekende sport, waar men zich in Duitschland om beroemt en die zelfs Engeland, dat overigens op vogelgebied zoo hoog staat, nog niet heeft aangedurfd.’ Aldus introduceerde ‘De Telegraaf’ op 8 februari 1902 het nieuws dat ‘Luscinia’ had besloten binnen enkele maanden weer een tentoonstelling tevens wedstrijd voor zangkanaries te organiseren en wel van 21 t/m 23 maart 1902 in Sociëteit ‘De Vereeniging’ in Nijmegen. De keuze voor Nijmegen was vooral ‘ten gerieve van hare talrijke leden in Gelderland en de Oostelijke provinciën van ons land’. De zangwedstrijd was gesplitst in één voor de vogels van ‘liefhebbers’ en één voor ‘handelaars en kweekers’.²⁶⁹

Alvorens de vogels in Nijmegen konden worden ingezonden was er in ‘Artis’, in Amsterdam, nog een pluimveetentoonstelling van de ‘Hollandsche Pluimvee-Club ‘Ornis’. Voor deze wedstrijd had jhr. L.J. Quarles van Ufford, voorzitter van ‘Luscinia’ een ‘Zilveren Luscinia medaille’ ter beschikking gesteld ‘voor de inzending Engelse kanaries die de meeste punten behaalt’. De medaille werd gewonnen door W.A. van Leeuwen, die enkele maanden daarvoor met zijn zangkanaries ook al een 3^e prijs had behaald op de tentoonstelling van ‘Luscinia’ in Den Haag.²⁷⁰ Foto. Van 21 t/m 23 maart 1902 organiseerde ‘Luscinia’ een vogeltentoonstelling en een wedstrijd voor zangkanaries in de Sociëteit ‘De Vereeniging’ in Nijmegen.

De grote zaal van Sociëteit ‘De Vereeniging’ in Nijmegen was voor de tentoonstelling van ‘Luscinia’ gereserveerd. De tentoonstellingskooitjes van ‘Luscinia’, die vooraf naar het tentoonstellingsgebouw waren gebracht, stonden op met rood beklede stellages. De kooitjes waren van het zogenaamde ‘Engelse model’, 35 cm breed, 32 cm hoog en 12 cm diep. De inzenders kwamen veelal per trein naar Nijmegen. Zij vervoerden hun wedstrijdvogels ‘in lange zoogenaamde ‘pijpen-kistjes’, waarin vele kleine kooitjes precies tegen elkaar aansluiten’. Eenmaal aangekomen in de tentoonstellingszaal werden de vogels uit de transportkooitjes in de tentoonstellingskooien overgezet. Niet-leden van ‘Luscinia’ moesten hun vogels in eigen kooien, maar wel met de voorgeschreven maten, inzenden. Elk kooitje was een ‘nummer’. In een dergelijk kooitje zat één vogel of, als er een paar was ingezonden, twee vogels. Niet-vinkachtigen werden in andere kooien ondergebracht. ‘De zangvogels worden geplaatst in gesloten kooitjes van zeer eigenaardig model’. Voor de zangwedstrijd waren 60 kanaries ingeschreven. De beoordeling vond plaats ‘in een afzonderlijk lokaal’, ‘terwijl de bekroonde vogels in datzelfde lokaal des namiddags tusschen 2½ en 4½ uur worden voorgebracht voor de bezoekers, die alsdan van hunnen zang kunnen genieten. Een deskundige zal daarbij steeds tegenwoordig zijn.’ Naast een wedstrijd voor zangkanaries was er ook een zangwedstrijd voor ‘een veertigtal’ ‘geleerde goudvinken’, oftewel goudvinken die een melodietje zongen. Overigens was het inschrijfgeld toen voor leden van ‘Luscinia’ ƒ 0,60 per ‘nummer’ en ƒ 1,20 per ‘nummer’ voor niet leden.²⁷¹ Foto. Advertentie in de ‘Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant’ van 21 maart 1902 met het programma van de door ‘Luscinia’ georganiseerde tentoonstelling in Nijmegen.

Tijdens de tentoonstelling was er op vrijdagavond een ‘causerie’, waarvoor een entree gold van 10 cent. Tijdens het avondprogramma hield C.L.W. Noorduyn uit Groningen, ‘omringd van levende en opgezette vogels en van vele afbeeldingen’ een ‘verhandeling over de kanarie in zijn verschillende rassen; daarna besprak de heer jhr. Quarles de vogelverzorging en eindelijk de heer Van der Kun de Berlepsch’ nestkasten.’²⁷² Foto. Fragment van de uitslag van de door ‘Luscinia’ in maart 1902 te Nijmegen georganiseerde vogeltentoonstelling, gepubliceerd in “Het Nieuws van den Dag’ van 26 maart 1902.

De volgende tentoonstelling van ‘Luscinia’ werd georganiseerd in Groningen in de bovenzalen van ‘De Harmonie’ van 27 februari t/m 1 maart 1903. Ook aan deze tentoonstelling was een wedstrijd voor zangkanaries verbonden. Evenals in Nijmegen het geval was werd in Groningen op zaterdagavond een causerie gehouden in ‘Café Willems’, waarop o.m. harzer keurmeester H. Frisch uit Keulen sprak over ‘de zangvorming der Kanaries’. De zangwedstrijd was verdeeld in drie klassen: zelfgefokte vogels, voor liefhebbers en voor handelaren. Een van de prijswinnaars was L. Houttuin , die voor zichzelf ook een ‘zangorgel’ had aangeschaft, dat op de tentoonstelling te zien was. Overigens was men in die tijd niet onverkort positief over dit apparaat. ‘Bij ziekte van of gebrek aan een goede voorzanger kan dan het orgel uitmuntende diensten bewijzen.’, maar ook Houttuin prevaleerde natuurlijke voorzang van goede oude mannen. De Duitse keurmeester H. Frisch had tijdens zijn ‘causerie’ in ‘Café Willems’ zijn gehoor voorgehouden het zangorgel nog niet te vertrouwen. Hij was van mening dat er nog geen overduidelijke resultaten met het apparaat waren behaald.²⁷³ Foto. Advertentie voor een zangorgel voor harzers in ‘De Kanarie’ van 26 november 1914.

Na uitstapjes naar achtereenvolgens Nijmegen en Groningen keerde ‘Luscinia’ in 1904 voor haar tentoonstelling weer terug naar het ‘oude nest’, de manege van villa ‘Boschoord’ aan het Bezuidenhout. Voor de zesde tentoonstelling, die van 5 t/m 8 november 1904 werd georganiseerd, werden 200 vogels ingeschreven, ‘voor een groot deel kanaries, gele, groene en bruine’. Verder waren er naast de ‘Hollandse’, frisé, kanaries, ook Engelse postuurkanarierassen zoals Lancashire, Norwich. Lizard en Border Fancy te zien. Niet minder dan 43 Yorkshire kanaries werden ingezonden.²⁷⁴

Opmerkelijke zaken rondom deze zesde tentoonstelling zijn het ontbreken van een wedstrijd voor zangkanaries, toch een evenement waarvan ‘Luscinia’ in 1901 in Nederland de primeur had gehad. Mogelijk dat het vroege tijdstip van de tentoonstelling niet strookte met de organisatie van een zangwedstrijd. Rest toch de vraag waarom voor een tentoonstelling in het begin van november werd gekozen. Verder was, voorafgaand aan de tentoonstelling, een fikse ruzie uitgebroken tussen het bestuur van ‘Luscinia’ en de Rotterdamse vogelhandelaar Anton Sutherland, een vaste inzender op tal van tentoonstellingen, ook op die van ‘Luscinia’. De zaak werd zo op de spits gedreven dat Sutherland tijdens de tentoonstelling van ‘Luscinia’ zelf een ‘Gelegenheids-Tentoonstelling van Zang-, Sieraad- en Volièrevogels’ organiseerde in de ‘Groote Restauratiezaal van het Hotel Schmidt’, eveneens aan het Bezuidenhout, op steenworp afstand van villa ‘Boschoord’. Via een grote advertentie in de ‘Haagsche Courant’ maakte hij dat publiek kenbaar. In dezelfde advertentie gaf hij aan dat hij vanwege ‘de onmogelijke eischen’ van het bestuur van ‘Luscinia’ en ‘om aan alle aanvragen te voldoen’ zich genoodzaakt zag op eigen kosten een ‘Tentoonstelling en Verkoop van vogels’ te regelen. Het heeft er dus alle schijn van dat de commerciële activiteiten van Sutherland niet spoorden met de wensen van het bestuur van de vereniging. Hoe voorzitter jhr. J.L Quarles van Ufford dacht over de commercie op de vogeltentoonstellingen had hij eerder niet onder stoelen of banken gestoken, over de ‘stand’ van Anth. Sutherland op de tentoonstelling van ‘Ornithophilia’ in december 1899 had hij het volgende geschreven: ‘de heer Sutherland doet zijn installatie te veel lijken op een kraampje op de markt. Zaken zijn zaken, maar een tentoonstelling is iets anders dan alléén een verkooplokaal’. Uiteindelijk moest ook Quarles van Ufford overstag, omdat zonder de inbreng van de handelaren de tentoonstelling van ‘Luscinia’ maar een bescheiden vertoning werd. Een jaar later was Anth. Sutherland gewoon weer met zijn vogels op de tentoonstelling van ‘Luscinia’ present.²⁷⁵ Foto. Als gevolg van een conflict met het bestuur van ‘Luscinia’ organiseerde vogelhandelaar Anton Sutherland zijn eigen ‘tentoonstelling’, annex ‘vogelverkoop’, op steenworp afstand van die van ‘Luscinia’. Advertentie in de ‘Haagsche Courant’ van 31 oktober 1904.

De tentoonstelling van broedjaar 1905 werd gehouden in januari 1906. Aan deze tentoonstelling was weer een zangwedstrijd voor kanaries verbonden. De indruk bestaat dat maar weinig zangkanaries werden ingeschreven, want er werden slechts drie prijzen uitgereikt. Die werden allemaal behaald door de heer W.A. van Leeuwen te Utrecht, een zogenaamde ‘kweeker’. Hoewel het overzicht van de prijswinnaars bescheiden is en de prijzen veelal door dezelfde personen werden behaald, hetgeen er op zou kunnen duiden dat het aantal inzenders en ingezonden vogels beduidend minder was dan men in het verleden gewend was, meldde de journalist van ‘Het Nieuws van den Dag’ dat de manege te klein was om alle vogels te huisvesten, vooral vanwege het aantal vogels ‘in de klasse der zeldzame vogels’. De indruk bestaat dat dit vooral het gevolg was van de inzendingen van handelaren. De ruzie tussen het bestuur van ‘Luscinia’ en de heer Ant. Sutherland was bijgelegd, want hij was weer met vogels present en behoorde tot de prijswinnaars.²⁷⁶ Van het bestuur van ‘Luscinia’ en de in januari 1906 gehouden tentoonstelling verschenen foto’s in de laatste editie van januari 1906 van het weekblad ‘De Week Geïllustreerd’.²⁷⁷

De in januari 1906 georganiseerde tentoonstelling zou de laatste van vogelvereniging ‘Luscinia’ zijn. In de loop van 1906 werd besloten de vereniging op te heffen. Het vermogen van de club, ca. ƒ 250,00, werd geschonken aan ‘Avicultura’, de vereniging waaruit ze in 1897 was voorgekomen. In het begeleidend schrijven, dat tijdens de jaarvergadering van ‘Avicultura’ op 28 januari 1907 ter tafel kwam, werd verzocht het geld te besteden aan de vogelafdeling van de tentoonstelling van ‘Avicultura ‘ Voorzitter W.J.M. de Bas, die ook aan de wieg van ‘Luscinia’ had gestaan, meldde de leden dat de vereniging ‘deze gift dankbaar voor het aangegeven doel heeft aanvaard’.²⁷⁸

De opheffing van ‘Luscinia’ in 1906 roept allerlei vragen op, die wellicht altijd onbeantwoord zullen blijven. Het blijft gissen naar oorzaken van de teloorgang van ‘Luscinia’. Sloot de, elitaire, cultuur binnen de eerste Nederlandse vogelvereniging, met voornamelijk aandacht voor exclusieve exotische vogels en dure Engelse postuurkanarierassen en kleurkanaries, niet aan bij de ‘werkende klasse’ die zich op het kweken van zangkanaries had gestort? Was de kern van de uit de gegoede stand afkomstige leden van het eerste uur letterlijk ‘uitgestorven’, zonder dat er nieuwe aanwas was verschenen? ‘Luscinia’ rekruteerde aanvankelijk haar leden uit heel Nederland, maar vanaf 1900 werden in den lande lokale vogelverenigingen opgericht en werd de vijver waaruit ‘Luscinia’ haar leden betrok steeds kleiner, temeer daar de activiteiten van ‘Luscinia’ na 1904 zich steeds meer tot de regio Den Haag beperkten. Men is geneigd te veronderstellen dat de kring van ‘Luscinia’-leden een wereld op zichzelf was geworden, van personen uit gegoede kringen, die onvoldoende aansloot op de bevolkingsgroep die in het eerste decennium van de 20^e eeuw het houden en kweken van zangkanaries ontdekte, namelijk ‘de werkende klasse’. De vijver waaruit ‘Luscinia’ haar leden rekruteerde was medio het eerste decennium opgedroogd. Niet die van de in het kweken van zangkanaries geïnteresseerde ‘werkende man’, want niet lang na de ontbinding van ‘Luscinia’ in 1906 werd in Den Haag, op 10 februari 1910, namelijk de vogelvereniging ‘De Kanarievogel’ opgericht. De leden van deze vereniging hielden zich, hoogstwaarschijnlijk, uitsluitend bezig met het houden en kweken van harzers. Daarnaast werd in 1917 in Den Haag ook ‘Onze Gevleugelde Zangers’ opgericht, mogelijk eveneens een vereniging van voornamelijk zangkanariekwekers.²⁷⁹

De betekenis van ‘Luscinia’ voor de kweek van zang- en siervogels in Nederland kan moeilijk overschat worden. ‘Luscinia’ was in meerdere opzichten baanbrekend. Allereerst was zij de eerste vereniging voor houders en kwekers van zang- en siervogels. Zoals een spreekwoord zegt: Als er één schaap over de dam is volgen er meer, maar dat schaap moet er wel eerst komen. De door ‘Luscinia’ georganiseerde tentoonstellingen, soms buiten de Randstad, vormden een stimulans voor houders en kwekers van sier- en zangvogels om op lokaal niveau vogelverenigingen op te richten. De door ‘Luscinia’ in 1901 georganiseerde eerste wedstrijd voor zangkanaries was niet alleen een primeur in Nederland, maar was zeker ook een katalysator tot de oprichting van verenigingen die meer op het houden en kweken van zangkanaries gericht waren. Het cluborgaan van ‘Luscinia’ in ‘De Pluimgraaf’, was het eerste medium dat volledig gericht was op de kweek van zang- en volièrevogels. Welke effect daarvan is uitgegaan is moeilijk te peilen, maar het heeft ongetwijfeld bijgedragen tot de groeiende populariteit van het kweken van zangvogels en zeker tot een verhoging van de kennis onder vogelkwekers over inheemse en uitheemse vogels en in het bijzonder kanarierassen.

De ontbinding van ‘Luscinia’ in 1906 heeft zich vrij geruisloos voltrokken. In de kranten werd er geen aandacht aan besteed en de rest van zangvogels kwekend Nederland heeft er niets van gemerkt. De pioniersrol van ‘Luscinia’ had ze rond de eeuwwisseling vervuld en was al enige jaren voor haar opheffing uitgewerkt. Het was nu aan anderen om het stokje over te nemen en de vogelliefhebberij in Nederland naar een hoger plan te tillen.

‘Luscinia II’
Op 18 februari 1921 werd in Den Haag, naast ‘De Kanarievogel’ en ‘Onze Gevleugelde Zangers’, nog een vogelvereniging opgericht. Voor een naam werd die van het jaren daarvoor opgeheven ‘Luscinia’ uit de mottenbalen opgediept. ‘Luscinia II’ bestaat nog steeds en volgens haar website ziet zij zich als een voortzetting van het in 1906 ontbonden ‘Luscinia I’. Men meent zelfs het jaar 1897, dat van de oprichting van ‘Luscinia I’, in het vereniginglogo te moeten opnemen.²⁸⁰ De geesten zullen wel verdeeld blijven of je na een ‘Luscinia-loze’ periode van bijna 15 jaar nog wel kunt spreken van een doorstart. ‘Luscinia I’ was een nationale vereniging, opgericht door en voor personen uit de gegoede stand, en organiseerde haar tentoonstellingen ook buiten ‘s Gravenhage, terwijl ‘Lucinia II’ zich bovenal oriënteert op de Haags regio. Gedurende de eerste jaren van haar bestaan organiseerde zij haar onderlinge tentoonstelling in de ‘Haagsche Dierentuin’ als onderdeel van de grote (inter)nationale tentoonstellingen van ‘Avicultura’ en spande zij zich erg in voor inheemse vogels o.m. door ze gedurende de wintermaanden in de Haagse parken te voederen.²⁸¹

Er zijn dus de nodige motieven aan te dragen om ‘Luscinia I’ en ‘Luscinia II’ als twee afzonderlijke verenigingen te beschouwen, met, al dan niet toevallig, dezelfde naam, maar die weinig met elkaar gemeen hebben. ‘Luscinia I’ (1897-1906) moeten we dus beschouwen als een geheel op zichzelf staande vereniging die, ondanks haar maar negenjarig bestaan, niet alleen herinnerd zal blijven als de eerste Nederlandse vereniging voor houders en fokkers van volièrevogels, maar ook als een vereniging, die in haar korte bestaansperiode voor onze hobby baanbrekend werk heeft verricht en aan het begin stond van ontwikkelingen die in de loop van de 20^e eeuw gemeengoed zouden worden.

En ‘Luscinia II’? Zij werd opgericht op 18 februari 1921 en hoopt in 2021 haar 100 jarig bestaan te vieren: een zeer respectabele leeftijd, en voor een nog bestaande vogelvereniging heel bijzonder. De leden verdienen het om dit uitzonderlijke jubileum uitbundig te vieren, en hoeven daarvoor de geschiedenis echt geen geweld aan te doen.

Foto. Het embleem van het op 18 februari 1921 opgerichte ‘Luscinia II’ met de uiterst dubieuze vermelding van 1897 als mede oprichtingsjaar. (Bron: Internet, website vogelvereniging ‘Luscinia’)

‘Luscinia’ krijgt navolgers
Nadat in 1897 de eerste vereniging van sier- en zangvogelhouders, ‘Luscinia’ was opgericht, organiseerde zij in 1899 niet alleen de eerste door een vogelvereniging georganiseerde tentoonstelling voor sier- en zangvogels, maar werd in 1901 ook het initiatief genomen voor de eerste wedstrijd voor zangkanaries in Nederland. Nadat ‘Luscinia’ het voortouw had genomen vonden haar activiteiten navolging. Met name vanaf halverwege het eerste decennium van de 20^e eeuw werden over heel Nederland verspreid nieuwe vogelverenigingen opgericht. Onderstaand overzicht, dat allesbehalve pretendeert volledig te zijn, toont dit overduidelijk aan.

Foto. Het tot dusver oudst bekende bericht over de oprichting van een vereniging van en voor kanariekwekers. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de Eindhovense ‘Kanariefokkers-Bond’ in de eerste plaats een vereniging van en voor zangkanariekwekers was. (De Peel- en Kempenbode, 7 maart 1900)

Het zuiden des lands
De oudste vermelding van kanariekwekers die besloten een vereniging op te richten werd gevonden in ‘De Peel- en Kempenbode’ van 7 maart 1900. Op zondag 4 maart 1900 waren bij de heer G.A. Brands, in de Grote Berg, te Eindhoven, 28 kwekers bij elkaar gekomen. Zij besloten tot de oprichting van een ‘Kanariefokkers-Bond’. Op de oprichtingsvergadering werd een bestuur gekozen bestaande uit voorzitter A. de Haas uit Eindhoven, vice voorzitter H. van Aalst uit Stratum, secretaris W. v.d. Somme, eveneens uit Stratum, penningmeester M. van Hugte uit Eindhoven en verder de commissarissen J. Donkers uit Veldhoven en L. van Ewijk uit Tongelre. Behoudens een oproep voor een ledenvergadering van de ‘Kanariefokkersbond’ bij de heer Ghijzen in de Groote Berg op zondag 5 april, om 5 uur n.m., werd over deze vereniging verder niets meer gevonden.²⁸²

Dit betekent niet dat in de regio Eindhoven de zangkanariekweek een snelle dood was gestorven, integendeel. Berichtgeving in kranten geeft aanleiding tot de veronderstelling dat Oost-Brabant/Noord- en Midden Limburg zich vanaf het eerste decennium van de 20^e eeuw heeft ontwikkeld tot een regio waar het houden en kweken van kanaries erg populair was, met o.m. verenigingen te Gestel (Meierijsche Kanariebond ‘St Jozef’); Woensel (Vereeniging van Kanariekweekers 'Wij trachten naar het beste'); Helmond (Kanarievogel-Vereeniging 'Vooruitgang zij ons doel' en 'Kweekersgenoegen'); Mierlo-Hout (Vereeniging van Kanarieliefhebbers 'Onze Gevleugelde Vrienden'); Venlo (Vereeniging Kanaria Venlo) en Roermond (Eerste Roermondsche Vereeniging 'Kanarie-Veredeling' en 'De Kanarievrienden').²⁸³

In het begin van de 20^e eeuw woonde te Stratum een gerenommeerd harzerkweker, de heer P. Raymakers, die regelmatig in den lande werd gevraagd harzers op wedstrijden te beoordelen. Dezelfde heer Raymakers was in februari 1907 naar Antwerpen getogen om daar met anderen de ‘Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanarie-liefhebbersbond’ op te richten. De heer P. Raymakers werd gekozen tot voorzitter. Overigens lijkt deze Nederlands-Belgische bond geen lang leven beschoren te zijn geweest.²⁸⁴

In 1899 werd de ‘Tilburgsche Vogelclub’ opgericht, een pluimveevereniging met kennelijk een aanzienlijk aantal zangkanariekwekers want, waarschijnlijk, kort na de eerste door ‘Luscinia’ georganiseerde wedstrijd voor zangkanaries in november 1901 ontstond in Tilburg de ‘Eerste Vogelvriendenkring’ als ‘afdeeling’ van de ‘Tilburgsche Vogelclub’. Deze ‘afdeeling’ besloot tot de aanschaf van ‘een machinaal leerorgel om de jonge Saksische kanarievogels aan te leeren om goed te zingen – een eerste poging in ons land.’²⁸⁵ Leden van de ‘Eerste Vogelvriendenkring’ namen deel aan de tweede zangwedstrijd van ‘Luscinia’ die in maart 1902 in Nijmegen werd gehouden, en waar ze ook tot de prijswinnaars behoorden. Kort na deze tentoonstelling werd door de ‘Tilburgsche Vogelclub’ op 6 en 7 april 1902 haar tweede tentoonstelling georganiseerd, waarvoor uiteraard door de leden van de ‘Eerste Vogelvriendenkring’ zangkanaries werden ingeschreven. Zoals ook blijkt uit de aanschaf van het ‘machinaal leerorgel’ legden deze zangkanarieliefhebbers zich toe op het houden en kweken van harzers.²⁸⁶ Foto. Een ‘machinaal leerorgel’ voor harzers, tentoongesteld in een vitrine tijdens de van 28 maart t/m 26 september 2010 gehouden ‘De Grote Kanarie Tentoonstelling’ in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.

Om de kwekers van zangkanaries in de ‘Tilburgsche Vogelclub’ op hun wenken te bedienen werd op 28 december 1902 in Tilburg ‘eene kanarie-zangwedstrijd’ gehouden, waarvoor een 100-tal zangkanaries werd ingezonden en de organisatie ongetwijfeld in handen was van de clubafdeling ‘Eerste Vogelvriendenkring’.²⁸⁷

De volgende tentoonstelling in Tilburg vond plaats op 31 januari 1904 in de grote zaal van de koninklijke liedertafel ‘Souvenir des Montagnards’. Voor deze wedstrijd, die georganiseerd werd door de ‘afdeelingen’ voor postduivenfokkers en zangkanariekwekers van de ‘Tilburgsche Vogelclub’, konden sier- en postduiven en ‘Harzer kanaries’ worden ingeschreven. Uiteindelijk werden er ruim 200 ‘zangers’ ingezonden, die door de keurmeesters H. Frisch uit Keulen, P. Raaijmakers uit Eindhoven en H. Heiligers uit ’s Hertogenbosch werden beoordeeld. Overigens scheen de beoordeling ‘niet tot aller genoegen te zijn geschiedt’. De door de jury toegekende scores lagen beduidend lager dan die eerder dat jaar waren toegekend tijdens de wedstrijd van de Groningse vogelvereniging ‘Voor Mekaar’. Wellicht dat daar de schoen wrong. Hoge punten betekende immers betere verkoopprijzen!²⁸⁸

Op zondag en maandag 5 en 6 februari 1905 organiseerde de ‘Tilburgsche Vogelclub’ wederom een pluimveetentoonstelling, waaraan tevens een wedstrijd voor zangkanaries verbonden was. De kanaries werden beoordeeld door de heer H. Frisch uit Keulen en de heer P. Raymakers uit Stratum.²⁸⁹

Inmiddels was in de loop van 1904 in Den Bosch de ‘’s-Hertogenbossche Pluimvee-vereeniging’ opgericht. Ook binnen deze club sloten ca. 15 zangkanariekwekers zich aaneen. Op 12 oktober 1904 besloten zij tot de oprichting van ‘Kanaria’, als ‘onderafdeeling’ van de ‘Pluimvee-vereeniging’. Van 6 t/m 8 januari 1905 organiseerde de ‘’s-Hertogenbossche Pluimvee-vereeniging’ haar eerste, tevens provinciale, pluimveetentoonstelling, waarin een nationale wedstrijd voor zangkanaries was geïntegreerd. Aangenomen wordt dat de ‘onderafdeeling ‘Kanaria’ in de organisatie hiervan een leidende rol vervulde. Hoezeer er niet alleen met eigen kweek, maar ook met aangekochte vogels werd gespeeld blijkt wel uit de berichtgeving over de prijswinnaars. J. van Liempt was in twee wedstrijdklassen met zijn vogels de hoogste. De prijswinnende vogels waren niet door van Liempt zelf gekweekt, maar deze ‘Seifertse’ vogels waren ‘aangekocht uit de zoo gunstig bekende kweekerij van de heer H. Heiligers’ uit Den Bosch ‘die deze vogels zelf kweekte, broedseizoen 1904’. De heer Heiligers was trouwens een van de juryleden geweest die de vogels hadden beoordeeld.²⁹⁰ Foto. Op 1 mei 1906 verscheen het eerste nummer van ‘De Kanarie’, ‘Algemeen Orgaan van Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanariekweekers’, onder redactie van W. van Boekeren. Nadat de verbintenis tussen de uitgever P.G. Repko en de ‘Nederlandsche Bond’ in 1915 werd verbroken ging ‘De Kanarie’ weer verder als een tijdschrift voor zangkanariekwekers, i.h.b. harzerkwekers, in Nederland en België.

Op 1 mei 1906 verscheen het eerste nummer van ‘De Kanarie’, ‘Algemeen Orgaan van Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanariekweekers’, onder redactie van W. van Boekeren, uit Brummen. ‘De Kanarie’ verscheen wekelijks en werd uitgegeven door uitgeverij P.G. Repko in Velp.²⁹¹ De pennenvruchten van de heer van Boekeren in ‘De Kanarie’ inspireerden enkele vogelkwekers in Venlo om op 13 augustus 1906 de vogelvereniging ‘Kanaria Venlo’ op te richten. Tijdens de oprichtingsvergadering gaven 15 kwekers zich op als lid. Op 21 augustus werd het verenigingsreglement vastgesteld en een bestuur gekozen. Voorzitter werd de heer J.G. Martin, terwijl Jos. Delvaux tot secretaris werd benoemd. Tevens werd besloten om van 1 t/m 3 december 1906 in Venlo de eerste tentoonstelling en onderlinge zangwedstrijd te organiseren in de bovenzaal van Café ‘Amicitia’. Voor de beoordeling van de zangkanaries werd de heer W. van Boekeren benaderd. Uit het verslag in het ‘Venloosch Nieuwsblad’ valt op te maken dat de 30 ingezonden harzers het leeuwendeel van de tentoonstelling vormden. Keurmeester W. van Boekeren schreef in ‘De Kanarie’ een uitvoerig verslag van de zangwedstrijd, met een gedetailleerde beschrijving van de door de afzonderlijke vogels gezongen toeren, waaronder een vogel van voorzitter J.G. Martin, ‘welke o.m. de tegenwoordig zoo hoogst zeldzame holwaterrol ten gehoore bracht’. Van 12 t/m 14 januari 1908 organiseerde ‘Kanaria Venlo’ haar tweede tentoonstelling en onderlinge zangwedstrijd.²⁹²

Op 1 april 1907 werd in Roermond de vogelvereniging ‘Kanarie-Veredeling’ opgericht. In december 1907 werd Joseph Delvaux, secretaris van “Kanaria Venlo’, uitgenodigd om op de laatste dag van de eerste tentoonstelling van de Roermondse vogelvereniging een lezing te verzorgen.²⁹³ Foto. Op 13 augustus 1906 werd de vogelvereniging ‘Kanaria Venlo’ opgericht. Van 1 t/m 3 december 1906 werd de eerste tentoonstelling en onderlinge zangwedstrijd georganiseerd in de bovenzaal van café ‘Amicitia’. (Venloosch Nieuwsblad, 1 december 1906)

Het noorden des lands
Ca. 1900 woonden in Groningen twee actieve leden van ‘Luscinia’, C.L.W. Noorduyn en L. Houttuin Jr. Laatstgenoemde was een succesvol zangkanariekweker en harzerkeurmeester, terwijl de heer Noorduyn redacteur was van de rubriek zang- en volièrevogels in het tijdschrift ‘De Pluimgraaf’, tevens clubblad van ‘Luscinia’. De heer Noorduyn had een bijzondere interesse voor het houden en kweken van kleur- en postuurkanaries. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat beiden een belangrijke rol hebben gespeeld in de oprichting van de Groningse ‘Vereeniging van kanarieliefhebbers en kanariekweekers ‘Voor Mekaar’. Aangenomen wordt dat de tentoonstelling van ‘Luscinia’, die van 27 februari t/m 1 maart 1903 in de bovenzalen van ‘De Harmonie’ in Groningen werd georganiseerd, de oprichting van de Groningse vogelvereniging in een stroomversnelling heeft gebracht. De heer L. Houttuin werd voorzitter van ‘Voor Mekaar’, die van 25 t/m 27 december 1903 haar eerste wedstrijd, uitsluitend voor zangkanaries organiseerde. Overigens blijkt uit alles dat op dat moment in Nederland alleen harzers doorgingen voor ‘zangkanaries’. Voor deze wedstrijd konden zowel leden, niet leden als buitenlanders vogels inzenden. Voor de inzenders was het mogelijk de kooitjes van het voorgeschreven model van de vereniging te huren voor 25 cent per stuk.²⁹⁴ Voor de wedstrijd, die gehouden werd in ‘De Harmonie’ te Groningen, werden, ‘uit alle deelen van het land’, in totaal 149 ‘nummers’, bestaande uit viertallen, tweetallen of enkelingen, ingezonden. In ‘Het Nieuws van den Dag’ van 30 december 1903 werd een uitgebreid overzicht van de prijswinnaars gepubliceerd. Daaruit bleek dat de meeste prijswinnaars afkomstig waren uit de stad en provincie Groningen, maar ook kwekers elders uit Nederland succesvol waren. Er was één buitenlandse prijswinnaar: Carl Muller uit Magdeburg, stadsdeel Wilhelmstadt. Hij behaalde met 246 punten een derde prijs bij de stammen. De vogels waren beoordeeld door de heer Raymakers uit Eindhoven en de heren L. Bosma, W. Idema en L. Houttuin jr. uit Groningen. Uit het overzicht van prijswinnaars valt op de maken dat er een onderscheid was gemaakt tussen inzendingen van eigen kweekvogels door leden van ‘Voor Mekaar’ en de overige vogels. In laatstgenoemde categorie werd geen verschil gemaakt tussen ‘eigen fok’ of niet, al werd dit wel vermeld. Verder werd een onderscheid gemaakt tussen ‘liefhebbers’ en ‘kweekers’. Met ‘kweekers’ werden inzenders bedoeld voor wie het broeden en verkopen van vogels een (neven)inkomen betekende, terwijl dat voor een ’liefhebber’ niet gold. Om enige indruk te geven van de behaalde scores: De hoogste stam van de verenigingsleden was van de heer J.W. Busscher met 42 + 54 + 42 + 45 = 183 punten; het hoogste stel was van Jacob Penterman uit Warffum met 36 + 75 = 111 punten. Omdat laatstgenoemde van alle leden van ‘Voor Mekaar’ de vogel had met de hoogste score won de heer Penterman ook een door voorzitter L. Houttuin jr. ter beschikking gestelde ‘man-kanarie, stam Seifert, met pop’. In de wedstrijdklasse die ook voor niet-leden open stond waren de behaalde scores aanmerkelijk hoger. De heer W.A. van Leeuwen uit Utrecht behaalde een eerste prijs met een stam met 78 + 69 + 66 + 72 = 285 punten. De 5^e prijs werd behaald door de heer H. Heiligers uit ’s Hertogenbosch met een stam van 157 punten, bij elkaar gezongen door drie vogels, ‘omdat de 4^de weigerde te zingen’. Uit het verslag in de krant valt niet op te maken dat er een ‘meester-zanger’ werd aangewezen, Wel dongen alle vogels met meer dan 50 punten mee naar prijzen voor de ‘fraaiste vogels’. De heer J. Keiser uit Groningen, eigenaar van de hoogste vogel in deze kleur-zang klasse avant la lettre, won de door heer C.L.W. Noorduyn ter beschikking gestelde verguld zilveren medaille.²⁹⁵ Foto. Advertentie in het ‘Dagblad van het Noorden’, van 2 mei 1903, waarin een ledenvergadering van de Groningse vogelvereniging ‘Voor mekaar’ wordt aangekondigd.

Tijdens de kerstdagen van 1904 organiseerde ‘Voor Mekaar’ haar tweede wedstrijd in de bovenzaal van ‘De Harmonie’ in Groningen. De vereniging telde inmiddels 100 leden, die in 1904 1400 jonge vogels hadden gekweekt. De tentoonstelling werd gezamenlijk georganiseerd met de ‘Groningse Sierduivenclub’. De duivenclub had kooien gehuurd van ‘Ornithophilia’, waarin 108 paar duiven waren ondergebracht. Voor de tentoonstelling van ‘Voor Mekaar’ waren 555 zangkanaries ingezonden, plus een aantal siervogels. De zangkanaries werden beoordeeld door de heren W. van Boekeren te Brummen, N.P. Onderwater te Breda en de uit Groningen afkomstige H. Huisinga en L. Houttuin jr. Naast een wedstrijd was de tentoonstelling ook bedoeld om ‘den handwerksman gelegenheid te geven van zijne vogels betere opbrengsten te krijgen’.²⁹⁶ Voornoemde heer W. van Boekeren zou enkele jaren later de redactie vormen van het tijdschrift ‘De Kanarie’, dat werd uitgegeven door uitgeverij P.G. Repko in Borculo en waarvan de eerste editie op 1 mei 1906 verscheen.²⁹⁷

Het oosten des lands
Iets later dan in het noorden en zuiden zagen in oostelijk Nederland de eerste vogelverenigingen het levenslicht. Waarschijnlijk begin 1905 werd in Arnhem de ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’ opgericht. Op een ‘zeer geanimeerde vergadering’ in ‘Hotel Métropole’ te Arnhem werden op 27 maart 1905 de verenigingsstatuten vastgesteld. Voorzitter werd de hiervoor al enige malen genoemde heer W. van Boekeren uit Brummen. In november besloten de leden tot de organisatie van een internationale tentoonstelling van kanarie-, sier- en zangvogels van 15 t/m 17 december 1905. Als locatie voor deze eerste tentoonstelling werd gekozen voor de beneden zaal van ‘Centraal-Gebouw’, in de Bakkerstraat, te Arnhem. De ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’ was een club voor zowel zangkanarie- als sier- en zangvogelkwekers, maar op grond van de uitslagen van de eerste en de, van 4 t/m 6 januari 1907 georganiseerde, tweede tentoonstelling bestaat de indruk dat de kwekers van zangkanaries in deze vereniging in de meerderheid waren.²⁹⁸ Foto. In de ‘Arnhemsche Courant’ van 16 december 1905 geplaatste advertentie, waarin de aandacht gevestigd wordt op de eerste door de ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’ georganiseerde, tentoonstelling te Arnhem.

Niet lang na de oprichting van de ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’ zag, waarschijnlijk in de loop van 1907, de ‘Eerste Arnhemsche Vereeniging van Kanariekweekers’ het levenslicht. Over de oprichting en het eerste verenigingsjaar van deze club werd in de kranten nauwelijks iets gevonden en daarom is het gissen waarom binnen zo’n korte termijn in Arnhem twee vogelverenigingen ontstonden, die kort na elkaar en in hetzelfde gebouw hun wedstrijden organiseerden. Mogelijk was de ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’ een club voor alle zang- en siervogels, inclusief zangkanaries, terwijl op basis van de wedstrijduitslag geconcludeerd kan worden dat de ‘Eerste Arnhemsche Vereeniging van Kanariekweekers’ een club was van uitsluitend zangkanariekwekers. De ‘Eerste Arnhemsche Vereeniging van Kanariekweekers’ organiseerde haar eerste wedstrijd in december 1907, waarvoor de vereniging “Kanarie Edelzang’ uit Hengelo (O) een zilveren medaille als ereprijs schonk. De ‘tweede internationale tentoonstelling van kanarievogels’ vond plaats in december 1908. Deze werd gehouden in het ‘Centraal-Gebouw’ in de Bakkersstraat en had uitsluitend zangkanariekwekers als prijswinnaars.²⁹⁹

Waarschijnlijk werd in de loop van 1906 de ‘Vereeniging Kanarie-Edelzang’ te Hengelo (O) opgericht. Op 12 en 13 januari 1907 organiseerde zij te Hengelo haar eerste internationale tentoonstelling, meer in het bijzonder zangwedstrijd, waarvoor een aanzienlijk aantal harzers werden ingezonden door Nederlandse, maar ook Duitse fokkers. Het evenement vond plaats in het ‘Verenigingsgbouw van de firma Gebr. Stork & Co’. De vogels werden beoordeeld door Richard Flügel uit Hannover, Fr. Nagel uit Zutphen en P. Raymakers uit Stratum. Tot de buitenlandse prijswinnaars behoorden keurmeester Heinrich Frish uit Keulen en Carl Simon uit Aussig an der Elbe, het tegenwoordige Usti nad Labem in Tsjechië. Over deze wedstrijd werd verder gemeld: ‘de verkoopprijzen in de verschillende afdeelingen deden trouwens al vermoeden dat er prachtige zangers waren, zij waren geprijsd op ƒ 120,00, ƒ 72,00, ƒ 35,00, ƒ 30,00 de vier, het stuk, het paar, enz.’. Ook was er een afzonderlijke ‘afdeeling’ ‘verkoopklasse’, waarvoor 39 ‘nummers’ waren ingeschreven.³⁰⁰

Mogelijk ook in de loop van 1906, maar waarschijnlijker begin 1907 werd in Nijmegen de ‘Nijmeegsche Vereeniging van Kanarieliefhebbers’ opgericht. In ieder geval werd in de krant een aankondiging gevonden voor een ledenvergadering op 10 februari 1907. In augustus viel in de krant te lezen dat de ‘nog jonge vereniging’ het plan had opgevat een tentoonstelling te organiseren. Over deze club werd gemeld dat ze haar leden vooral betrok ‘uit de werkende klasse’. De eerste door de ‘Nijmeegsche Vereeniging van Kanarieliefhebbers’, georganiseerde ‘internationale tentoonstelling’ van zang-, sier – en volièrevogels en wedstrijd voor zangkanaries vond plaats van 24 t/m 26 december 1907 in sociëteit ‘Burgerlust’.Tijdens deze tentoonstelling vond op 26 december 1907 de eerste vergadering plaats van de ‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’, waarover later meer.³⁰¹

In de Arnhemsche Courant van 14 februari 1908 stond een kort bericht over een te Zutphen georganiseerde pluimveetentoonstelling waaraan ook was meegewerkt door de plaatselijke ‘Vereeniging van zang- en siervogels’. Over de oprichting en de activiteiten van deze Zutphense vogelvereniging in de eerste verenigingsjaren kon tot dusver geen enkele informatie gevonden worden.³⁰²

Het westen des lands
Vanaf medio het eerste decennium van de 20^e eeuw werden ook in het westen van Nederland lokale vogelverenigingen opgericht. Oprichtingsjaren, laat staan oprichtingsdata van de mij bekende vogelverenigingen, zijn soms lastig te achterhalen.

Op 1 augustus 1906 werd de ‘Eerste Amsterdamsche Vereeniging van Kanarievrienden’ opgericht. Leden van de ‘Eerste Amsterdamsche Vereeniging van Kanarievrienden’ schreven kanaries in voor de door het Amsterdamse ‘Ornis’ van 9 t/m 11 februari 1907 georganiseerde ‘Pluimvee- en Konijnententoonstelling’. De journalist van ‘Het Nieuws van den Dag’ had nog nooit van de vereniging venomen, hetgeen ook niet verwonderlijk is, omdat de ‘Kanarievrienden’ in februari 1907 nog geen onderlinge tentoonstelling hadden georganiseerd. Op 23 en 24 december 1907 organiseerde de vereniging haar eerste eigen tentoonstelling en wedstrijd voor zangkanaries in café ‘Oost-Indië’ in de Kalverstraat. Voor de tentoonstelling waren in totaal 80 ‘nummers’ ingeschreven, waarvan 59 met harzers. De zangkanaries werden beoordeeld door de heer P. Raymakers uit Stratum. Berichtgevingen over door deze vereniging georganiseerde tentoonstellingen konden sporadisch gevonden worden. In het ‘Algemeen Handelsblad’ van 21 oktober 1909 stond een verslag van een vergadering waarop de vereniging besloten had van 8 t/m 10 januari 1910 een tentoonstelling te organiseren in de ‘d’Geelvinck’. Op basis van zowel het vraagprogramma als het verslag in de krant had deze vogeltentoonstelling dezelfde opzet als die van 1907: een tentoonstelling voor zang- en siervogels en een wedstrijd voor zangkanaries. In totaal werden alleen al 300 kanaries ingezonden. Voor de beoordeling van de harzers werden de heren J. Schoonwater uit Nijmegen en J.M. Mumm uit Düren (Dld) gevraagd. Een aandachtstrekker op deze tentoonstelling was de uitvinding van de heer K.H. Visser. Het betrof ‘een vernuftig toestel, uit twee met water en lucht gevulde ketels bestaande, hetwelk door middel van ontsnappende en in fluitjes opgevangen lucht die zachte, diepe tonen voortbrengt, welke men zoo gaarne door den kanarievogel ziet overgenomen’. We hebben niet de indruk dat de heer Visser met het patent op dit ‘zangorgel’ zich tot de gegoede stand heeft kunnen verheffen.³⁰³

Voor de eerste tentoonstelling van ‘Vereeniging Kanarie-Edelzang’ te Hengelo (O), die op 12 en 13 januari 1907 werd gehouden, hadden de ‘Vereeniging ‘Kanaria’ te Vlaardingen en de ‘Eerste Amsterdamsche Vereeniging van Kanarievrienden’ een medaille geschonken.³⁰⁴ Dit is een aanwijzing dat naast de ‘Kanarievrienden’ in Amsterdam, waarschijnlijk ook in 1906, te Vlaardingen eveneens een vogelvereniging was opgericht. Overigens werd over de vereniging ‘Kanaria’ te Vlaardingen, behoudens het bericht dan men in januari 1907 een medaille had geschonken aan de ‘Vereeniging Kanarie-Edelzang’ te Hengelo, geen verdere informatie in de kranten aangetroffen.³⁰⁵

Wat later, op 8 maart 1908, werd de ‘vereeniging van kanarieliefhebbers ‘Kanaria Rotterdam’ opgericht. Deze vereniging stelde zich ten doel ‘door het houden van tentoonstellingen, zangwedstrijden en onderlinge samenwerking den zang te veredelen naar ’t goede voorbeeld van reeds zoo vele in ons land bestaande vereenigingen van dezen aard’. Pas in december 1910 slaagde de vereniging er in haar eerste tentoonstelling en zangwedstrijd te organiseren.³⁰⁶

Na de opheffing van ‘Luscinia’ in 1906 duurde het tot 1910 voor er in de Haagse regio weer initiatieven werden genomen voor de oprichting van een vogelvereniging. Op 10 februari 1910 werd de vereniging ‘De Kanarievogel’ opgericht. Waarschijnlijk concentreerden de leden van deze vereniging zich vrijwel uitsluitend op het houden en kweken van zangkanaries, want over deze vereniging is alleen bekend dat zij wedstrijden voor zangkanaries organiseerde, in samenwerking met ‘Avicultura’.³⁰⁷

Lokale pluimveeverenigingen met zang- en siervogelkwekers
Naast de verenigingen voor zang- en siervogels die gedurende het eerste decennium, verspreid over heel Nederland, het levenslicht zagen, werden na de eeuwwisseling op lokaal niveau ook nog steeds verenigingen opgericht waar zowel fokkers van pluimvee, konijnen én zang- en siervogels onderdak vonden. Voor de door deze verenigingen georganiseerde pluimveetentoonstellingen, in de ruimste zin van het woord, werden dus ook zang- en siervogels, zoals kanaries, ingezonden. Hoewel deze verenigingen buiten het bestek van deze studie vallen mogen ze in dit verband niet onvermeld blijven. Als een voorbeeld van zo’n ‘gemengde’ vereniging noemen we het in 1903 opgerichte ‘Aves’ Vereeniging van Pluimveeliefhebbers van Alkmaar en Omstreken’, waarvan de al eerder meermalen genoemde heer A. Nuyens voorzitter was. In maart 1904 organiseerde ‘Aves’ haar eerste pluimveetentoonstelling te Alkmaar, waarop ook kanaries aanwezig waren.³⁰⁸

Slot
Gedurende het eerste decennium van de 20^e eeuw werden, in navolging van ‘Luscinia’, verspreid over Nederland diverse verenigingen voor houders en kwekers van zang- en siervogels opgericht. Hoewel op grond van bovenstaande wellicht de indruk wordt gewekt dat na de eeuwwisseling de vogelverenigingen als paddenstoelen uit de grond schoten dienen we de toenmalige ontwikkelingen wel in het juiste perspectief te zien. Het aantal vogelhouders en –kwekers dat lid was van een vogelvereniging bleef nog geruime tijd uitermate bescheiden, zeker wanneer we daarbij de ledenaantallen betrekken die de beide grote bonden voor vogelhouders, de ‘Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers’ en de ‘Algemene Nederlandse Bond van Vogelhouders’ in de loop van de 20^e eeuw zouden krijgen. Ook naar huidige maatstaven werd het in georganiseerd verband houden en kweken van zang- en siervogels aanvankelijk door een uiterst kleine groep beoefend. In januari 1899 had de, toen nog, enige Nederlandse vogelvereniging ‘Luscinia’ ca. 200 leden. Volgens de opgave van voorzitter J. v. d. Meer van de ‘Nederlandsche Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’ hadden de lokale vogelverenigingen, die bij de ‘Nederlandschen Bond’ waren aangesloten, eind 1914 in totaal 500 leden. Daarnaast waren ca. 100 leden aangesloten bij de Nederlandse afdeling van de ‘Wereldbond’, de van oorsprong Duitse ‘Weltbund der Kanarienzüchter und Vogelfeunde’.³⁰⁹ Onbekend is hoeveel kwekers van beide organisaties lid waren. Verder waren er ook zang- en siervogelkwekers aangesloten bij lokale pluimveeverenigingen, die niet bij de ‘Nederlandsche Bond’ waren aangesloten. Hoeveel georganiseerde zang- en siervogelkwekers Nederland omstreeks 1914 telde is dus lastig te achterhalen, maar we veronderstellen op grond van bovenstaande cijfers dat dit eerder 750 dan 1000 is geweest.³¹⁰

Tijdschriften, koepelorganisaties, kanaries en sociale emancipatie
De groei van het aantal verenigingen en tentoonstellingen gedurende het eerste decennium van de 20^e eeuw was alleen mogelijk doordat het houden en kweken van vogels beschikbaar kwam voor een steeds grotere bevolkingsgroep. Het houden en kweken van pluimvee, inclusief zang- en siervogels, ontwikkelde zich van een vorm van tijdverdrijf van de elite tot een bezigheid die ook mogelijk werd voor de ‘werkende klasse’.

Met name vanaf halverwege het eerste decennium van de 20^e eeuw vonden gedurende de wintermaanden met de regelmaat van de klok wedstrijden voor zangkanaries plaats. Die werden georganiseerd door, meestal, kort daarvoor opgerichte vogelverenigingen, maar ook aan pluimveetentoonstellingen waren regelmatig zangwedstrijden voor kanaries, en soms ook voor goudvinken, verbonden. Gerenommeerde kwekers trokken met hun vogels door het hele land, van Groningen tot Venlo en van Den Haag tot Arnhem, om hun harzers voor zangwedstrijden in te zenden. Bij het ontbreken van een overkoepelende, controlerende, organisatie deed iedere vereniging op haar manier haar uiterste best om de wedstrijd tot een succes te maken, maar moeten de inzenders ook geconfronteerd zijn met grote onderlinge verschillen in organisatie en jurering. Voor de beoordeling van de zangkanaries werd soms een Duitse keurmeester ingehuurd, maar de indruk bestaat toch dat, zeker in de beginjaren, veelal ervaren Nederlandse kwekers de rol van jurylid vervulden. Verondersteld wordt dat naarmate het aantal wedstrijden voor zangkanaries toenam er bij de inzenders, om onaangename verrassingen te voorkomen, behoefte ontstond aan uniformiteit op diverse vlakken.

Men zag twee mogelijkheden om informatie uit te wisselen en meer op één lijn te komen: een gemeenschappelijk communicatie medium in de vorm van een tijdschrift en een gemeenschappelijke organisatie. Op grond van bovenstaande zou men kunnen stellen dat de grondslag van de 20^e eeuwse georganiseerde sier- en zangvogelliefhebberij in het eerste decennium is gelegd.

‘De Kanarie’
Van het eerste Nederlandstalige tijdschrift voor pluimgedierte ‘Onze Gevederde Vrienden’, tevens cluborgaan van ‘Ornis’, verscheen in september 1881 de eerste editie, maar het blad verdween in de loop van 1885 geruisloos. Na de oprichting van ‘Avicultura’ in februari 1886 werd spoedig daarna het tijdschrift ‘Avicultura’ uitgegeven, aanvankelijk ingevoegd in ‘Floralia’. ‘Avicultura’ was vooral gericht op hoenders, duiven en konijnen en de zang- en siervogels speelden de tweede, zo niet de derde viool. In 1893 en 1899 kwamen daar respectievelijk de tijdschriften ‘Onze Gevleugelde Vrienden’ en ‘De Pluimgraaf’ bij.

Foto. In 1893 verscheen een nieuw tijdschrift voor de pluimveekwekers, onder redactie van A. Nuyens en getiteld ‘Onze Gevleugelde Vrienden’. Een paar regels in ‘Het Nieuws van den Dag’ van 6 maart 1893 kondigde het verschijnen van de eerste editie aan.

Laatstgenoemde was ook gericht op het brede spectrum van de kleindierensport. De afdeling zang- en siervogels in het tijdschrift was in de eerste plaats het cluborgaan van zang- en siervogelvereniging ‘Luscinia’. Van deze rubriek was C.L.W. Noorduyn redacteur. Hij was echter vooral geïnteresseerd in de kleur- en postuurkanariekweek en wat minder ingewijd in de harzerwereld. Een tijdschrift waarin volop aandacht was voor het kweken van zangkanaries was medio het eerste decennium van de 20^e eeuw in Nederland dus niet voorhanden. Het was de heer W. van Boekeren, die, in 1906, in deze leemte poogde te voorzien met de uitgifte van het weekblad ‘De Kanarie’. De in het bij Zutphen gelegen Brummen woonachtige van Boekeren was niet alleen een gerenommeerd harzerkweker, maar werd ook regelmatig gevraagd om op zangwedstrijden als jurylid zangkanaries te beoordelen. Op 1 mei 1906 verscheen het eerste nummer van ‘De Kanarie’, met W. van Boekeren als redacteur en P.G. Repko, te Velp, als uitgever. Opmerkelijk is dat dit blad zich presenteerde als ‘Algemeen Orgaan van Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanariekweekers’.³¹¹ Foto. Advertentie voor ‘De Kanarie’ in de Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche Courant van 20 juni 1906.

‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’
Op grond van voorafgaande kan geconcludeerd worden dat in Nederland in de 19^e eeuw geen traditie in het fokken van zangkanaries bestond. De opkomst van de zangkanariekweek na de eeuwwisseling was sterk verbonden met die in Duitsland en bestond uit het kweken van harzers. In België was dat anders. Daar was in de 19^e eeuw een eigen cultuur van het fokken van zangkanaries ontstaan, waarin men zich toelegde op het houden en kweken van regionale zangkanarierassen. Maar de opmars van de harzer in Europa ging ook niet aan België voorbij en in de laatste decennia van de 19^e eeuw werd het kweken van harzers ook in België steeds populairder en dat ging ten koste van die regionale Belgische zangkanarievarianten. In het tijdschrift ‘Chasse et Pêche’ werd dit door de heer L. van der Snickt, uit Brussel, als volgt verwoord: ‘De kweek van den orangekleurigen Mechelschen zanger en van dien anderen zanger, den Herfschen³¹² schijnt te Mechelen, Antwerpen, Brussel en Luik veel geleden te hebben van de teugellooze concurrentie haar door de Harzers aangedaan.’³¹³

Verondersteld wordt dat redacteur W. van Boekeren van ‘De Kanarie’ met de uitgifte van zijn tijdschrift niet alleen de Nederlandse harzerkwekers wilde bereiken, maar ook de Vlaamstalige kwekers van dit zangkanarieras in België en om die reden zijn blad presenteerde als ‘Algemeen Orgaan van Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanariekweekers’. Vanuit deze achtergrond is het verklaarbaar dat afgevaardigden van, vnl. in Brabant en Limburg gevestigde, (zang)kanarieverenigingen contact zochten met collega bestuurders in België. In februari 1907 was er een bijeenkomst in Antwerpen met afgevaardigden van Nederlandse en Belgische vogelverenigingen waarop de ‘Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanarie-liefhebbersbond’ werd opgericht. Het oprichtingsbestuur bestond uit drie Nederlanders en twee Belgen: Harzerkeurmeester P. Raymakers uit Stratum werd benoemd tot voorzitter, terwijl Jos. Delvaux, secretaris van ‘Kanaria Venlo‘, werd gekozen tot bondssecretaris. Het derde Nederlandse bondsbestuurslid was de heer A. Bartels uit Breda, redacteur van de rubriek voor sier- en zangvogels in het tijdschrift ‘Avicultura’. De heren L. Draeck en G. Spekenbunk uit Antwerpen vertegenwoordigden de Belgische verenigingen in het bestuur.³¹⁴ Van deze organisatie wordt trouwens verder weinig meer vernomen. Aangenomen wordt dat de ‘Noord- en Zuid-Nederlandsche Kanarie-liefhebbersbond’ geen lang leven beschoren is geweest en de Belgisch-Nederlandse verbintenis op het gebied van de harzer zangkanariekweek dus maar van korte duur was.

Nadat de samenwerking tussen Belgische en Nederlandse vogelverenigingen in 1907 op een fiasco was uitgelopen zochten Nederlandse verenigingen toenadering tot elkaar. Bijna een jaar na de ontmoeting in Antwerpen werd op 26 december 1907 de ‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’ opgericht. Deze gebeurtenis vond plaats tijdens de eerste door de ‘Nijmeegsche Vereeniging van Kanarieliefhebbers’, georganiseerde ‘internationale tentoonstelling’ van zang-, sier – en volièrevogels en wedstrijd voor zangkanaries in sociëteit ‘Burgerlust’. Voornoemde Joseph Delveaux werd gekozen tot bondssecretaris. De ‘Nederlandschen Bond’ sloot zich aan bij de in het begin van de jaren ’90 in Duitsland opgerichte ‘Weltbund der Kanarienzüchter und Vogelfeunde’. Jos. Delvaux vertegenwoordigde o.m. de ‘Nederlandsche Bond’ tijdens het congres van de ‘Wereldbond’, dat van 4 t/m 6 september 1909 in Stuttgart werd gehouden.³¹⁵

De ‘Weltbund’ beoogde een internationale organisatie te zijn voor o.m. kanariefokkers. Vooraanstaande leden van de ‘Weltbund’ waren Dr. Rudolf Wolf, die algemeen beschouwd wordt als de grondlegger van het huidige keursysteem van zangkanaries en Ludwig Tretter, de schrijver van ‘Lehrbuch für Gesangkanarienzüchter, Preisrichter und Vereine‘, jarenlang het meest gezaghebbende handboek voor harzerkwekers, leerboek voor de opleiding tot harzerkeurmeester en handleiding voor de organisatie van zangkanariewedstrijden.³¹⁶

Het door P.G. Repko, te Velp, uitgegeven en door W. van Boekeren geredigeerde weekblad ‘De Kanarie’ werd het officiële orgaan van de ‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’. Na een ruzie tussen de uitgever en het hoofdbestuur van de bond kwam in 1915 een einde aan deze verbintenis.³¹⁷ Foto. Vele jaren was ‘De Kanarie’ het orgaan van de Nederlandsche Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden.

Kanariekweek de motor
De zang- en siervogelkweek rondom de eeuwwisseling werd gedomineerd door het kweken van kanaries. De groeiende populariteit van het houden en kweken van kanaries lijkt wel de belangrijkste motor achter de oprichting van tal van vogelverenigingen. Niet voor niets komt ‘kanarie’ voor in de namen van vrijwel alle verenigingen die ons uit ca. 1915 bekend zijn.³¹⁸ Als we de kanariekweek splitsen in enerzijds het houden en kweken van kleur- en postuurkanaries en anderzijds de zangkanariekweek dan krijgt men de indruk dat het merendeel van de vogelhouders zich toelegde op het houden en kweken van zangkanaries. Aangenomen wordt dat de belangrijkste reden voor deze keuze werd ingegeven door het feit dat met het kweken van zangkanaries het meeste geld te verdienen viel. Hierover later meer. De zangkanaries die toen in Nederland gekweekt werden waren harzers. De kweek met harzers was zo dominant dat ‘zangkanarie’ en ‘harzer’ in de praktijk synoniemen waren. De populariteit van de harzer was overgewaaid uit Duitsland. Daar had in de tweede helft van de 19^e eeuw de kweek van zangkanaries zich ontwikkeld tot een vorm van pluimveeteelt, waaraan heel veel kwekers een aardig centje overhielden. De winstgevendheid van de zangkanariekweek was uiteraard een gevolg van de grote vraag naar zangkanaries. De Verenigde Staten van Amerika was een gigantisch afzetgebied waarnaar vanaf de jaren ’80 jaarlijks meer dan 100.000 zangkanaries werden geëxporteerd. Maar de Duitse zangkanaries werden uiteraard ook uitgevoerd naar Europese landen en andere werelddelen. De harzer had z’n populariteit te danken aan z’n van de tot dan gebruikelijk kanariezang afwijkende lied. Wanneer in de pers de zang van de harzer werd vergeleken met andere kanariezang dan werd die van laatstgenoemde als inferieur beschouwd. Ter illustratie twee voorbeelden: ‘In een der kleedkamers van ‘Kunstmin’ bevond zich (….) eene schitterende collectie van 60 uitstekende zangers van den heer Op de Macks, welke dat vertrek met hunne welluidende rollers en trillers vervulden. Geen schel en oorverdovend gejubel, dat horen en spreken belet, maar een zacht en teeder geluid als dat van den nachtegaal, - zoodat het verblijf in de ex-positiezaal geen kwelling was, maar een genot’.³¹⁹ ‘De zangkanaries komen uit Duitschland, wat niet zeggen wil, dat alle, die uit Duitschland komen, uitstekende zangers zijn. Integendeel, de meeste zingen slecht; zoo ten minste is de algemeene overtuiging. Jaarlijks worden duizenden van die schreeuwleelijken geimporteerd en verhandeld onder den naam van Saksische kanaries. Neen, dan moet men een echte Harzer hooren! ³²⁰

In een wereld waar de zachte zang van de harzer norm voor welluidendheid was geworden was ook geen plaats voor de veel in België gekweekte waterslagers, waarvan het lied wellicht te veel associaties opriep met het inmiddels verfoeide ‘oorverdovend gejubel’ van de ‘ouderwetse’ kanariezang. De Belgische waterslagers waren in ieder geval commercieel veel minder interessant en kregen daardoor in Nederland vooralsnog geen poot aan de grond.

Hoewel vanwege het beperktere afzetgebied commercieel minder lucratief dan harzers nam vanaf de jaren ’90 ook het kweken van kleur- en postuurkanaries in populariteit toe. Waar de kweek van zangkanaries zich vanaf het eerste decennium van de 20^e eeuw ontwikkelde tot de vogelsport van ‘de werkende man’ lijkt de kleur- en postuurkanariekweek lange tijd het domein van de gegoede stand te zijn gebleven. Ca. 1900 werden in Nederland de kanaries verdeeld in ‘Hollandsche’, ‘Duitsche’ en ‘Engelsche’ kanaries. Tot de ‘Hollandsche’ kanaries werden de gefriseerde kanaries en de Belgische Bossu gerekend.

De ‘Duitsche Kanarievogels’ werden verdeeld in twee groepen, de zangkanaries, in het bijzonder de harzer zangkanarie en de ‘kleurvogels’ of ‘fraaie kanarievogels’. Laatstgenoemde groep werd vnl. gevormd door de klassieke Saksische kanaries, qua vorm en postuur identiek aan harzers, maar met de vertrouwde harde en schelle nachtegaalachtige zang, die bovendien een gelijkmatige tekening en kleur vertoonden en gerekend werden tot wat wij tegenwoordig kleurkanaries zouden noemen. Omdat er tot 1901 nog geen wedstrijden bestonden waarop zangkanaries individueel op hun zang werden beoordeeld was het uiterlijk van de ‘Duitsche’ vogels, inclusief de harzers, heel belangrijk. Zangkanaries werden weliswaar ook op hun zang beoordeeld, maar alleen op de ‘welluidendheid’ van het ingezonden ensemble.

Noorduyn onderscheidt vijf raszuivere ‘kleurvogels’: hooggele, strogele, witgele isabelkleurige en vaalgroene, alle met en zonder kuif. Daar zou alras ook de kaneelkleurige bij komen. Verder werden voor tentoonstellingen ook ‘getekende’ ‘Duitsche’ vogels ingezonden zoals: ‘zwaluwen’, waarvan ‘’t bovengedeelte van den kop en vleugels donker en het overige gedeelte van het lichaam geel is’; ‘eksters’, ‘gele vogels met een duidelijk begrensde donkerkleurige borst en een gelijkkleurigen kop’; ‘zadelvogels’, ‘bij welke alleen het bovengedeelte van den kop en rug donker gekleurd zijn’. Vanuit deze achtergrond is het verklaarbaar waarom kwekers van harzers aanvankelijk ook veel aandacht hadden voor de kleur en tekening van hun zangkanaries; ze werden immers op tentoonstellingen aanvankelijk vooral op hun uiterlijk beoordeeld. Ook nadat in 1901 de zangwedstrijden voor harzers waren geïntroduceerd werden gelijkmatig gekleurde en getekende zangkanaries als ‘fraaie Kanarievogel’ voor tentoonstellingen ingezonden.

Tot de Engelse kanaries rekende men de Engele postuurkanarierassen zoals Norwich, Yorkshire, Lancashire, London Fancy, Lizards, enz. Vanaf de laatste decennia van de 19^e eeuw werden, met name in Engeland, ook kanaries gekweekt met een geeloranje kleur. Men bereikte dit door de kanaries te voeden met een extract, gemaakt van Cayenne peper, dat van de scherpe pepersmaak was ontdaan. De kleur van deze vogels werd toen in het Nederlands aangeduid als ‘hooggeel’ of ‘goudgeel’ en in het Engels ‘Clear Yellow (cayenne fed)’.³²¹

De deskundigheid met betrekking tot de kleur- en postuurkanariekweek in Nederland concentreerde zich rond de eeuwwisseling in ‘Luscinia’. In deze vereniging was het kweken van de Engelse postuurkanarierassen verreweg het populairst.³²² Het wekt daarom geen bevreemding dat de georganiseerde kanariekweek in Engeland voor de leden van ‘Luscinia’ als het grote voorbeeld gold. Het bestuur van ‘Luscinia’ en meer in het bijzonder de heer C.L.W. Noorduyn, via z’n boek³²³ en artikelen in ‘De Pluimgraaf’, hebben vanaf de oprichting van de vogelvereniging gepoogd de kwaliteit van de in Nederland gekweekte kleur- en postuurkanaries naar een hoger niveau te tillen.

Foto. In november 1898 bezocht het dagelijks bestuur van ‘Luscinia’ een tentoonstelling van de ‘London and Provincial Ornithological Society’ in het ‘Alexandra Palace’ te Londen. Hetgeen men daar te zien kreeg maakte zoveel indruk dat men de tentoonstelling van ‘Luscinia’ naar Engels voorbeeld ging inrichten. Dit zou verregaande gevolgen hebben voor de Nederlandse vogeltentoonstellingen tot ver in de 20^e eeuw.

Teneinde in het buitenland hun licht op te steken bezochten in november 1898 voorzitter jhr. L.J. Quarles van Ufford, secretaris A.A. Polvliet en penningmeester D.H. Bolman een tentoonstelling van de ‘London and Provincial Ornithological Society’ in het ‘Alexandra Palace’ te Londen. Het bestuur van de nog prille Nederlandse vogelvereniging werd daar met alle egards ontvangen en de heren keken hun ogen uit. De tentoonstellingsruimte, waar in de nok een koorddanser zijn kunsten vertoonde, was geordend ingericht met allemaal dezelfde tafels, bestaande uit 1,15 m hoge opvouwbare schragen met bladen. Opvallend voor de Nederlanders was de uniformiteit in het kooienmateriaal, in het bijzonder voor de kanaries. De ‘show cages’ waren van uiterst dun hout, 14 cm diep, met een schuin naar achteren aflopend dak. Van binnen waren ze met een voor iedere vogelsoort passende kleur gelakt. De tralies waren zwart bestaande uit een frontje dat gemakkelijk uit te nemen was. In de kooi bevonden zich twee stokjes, een blikken drinkbakje hing aan de buitenkant en het voer werd op de grond gestrooid.³²⁴

Verder was ook de kwaliteit van de tentoongestelde vogels veel beter dan in Nederland en van de gelegenheid werd dan ook gebruik gemaakt om kwalitatief goed kweekmateriaal aan te schaffen. Op een ledenvergadering van ‘Luscinia’ in november 1898 brachten de heren verslag uit van hun bezoek aan Londen en lieten zowel tentoonstellingsmateriaal als de daar aangeschafte vogels aan de leden zien. Besloten werd om wat betreft de inrichting van de eigen tentoonstelling het door de Engelsen gebruikte materiaal te kopiëren en in Nederland te introduceren.³²⁵Tot ver in de 20^e eeuw was de op dit Engelse model gebaseerde ‘show case’ de standaardkooi voor het showen van kleur- en postuurkanaries op Nederlandse vogeltentoonstellingen.

Ten einde het niveau van de kanaries in Nederland te verhogen publiceerde de heer C.L.W. Noorduyn artikelen in ‘De Pluimgraaf’, waarin hij de (internationale) kennis over de kleur- en kanariekweek onder de Nederlandse fokkers probeerde te verspreiden. Verder besloot hij, na overleg met het bestuur van ‘Luscinia’, een boek te schrijven waarin niet alleen diverse postuurkanarierassen werden beschreven, maar, via de afbeeldingen, de kwekers ook visueel een beeld kregen hoe een vogel van een bepaald ras er uit zou moeten zien.³²⁶ Het boek, ‘De Kanarie in zijn verschillende rassen’, verscheen in 1899 en was op dat moment het eerste Nederlandstalige geïllustreerde standaardwerk voor met name de kweek van gefriseerde, Belgische en Engelse postuurkanaries en alleen om deze reden buitengewoon invloedrijk en van bijzonder grote betekenis voor de Nederlandse postuurkanariekweek in de 20^e eeuw.³²⁷ Foto. Het eerste nummer van de tweede jaargang van ‘De Pluimgraaf’, met heer C.L.W. Noorduyn als redacteur van de rubriek ‘Zang-, Sieraad- en Volièrevogels’. Met o.m. artikelen in ‘De Pluimgraaf’ probeerde men de Nederlandse zang- en kleurkanariekwekers omstreeks de eeuwwisseling de voor de verbetering van de Nederlandse kanaries benodigde kennis bij te brengen.

Hoewel het kweken van kleur- en postuurkanaries zich vanaf eeuwwisseling in een groeiende populariteit mocht verheugen ging de grootste belangstelling uit naar het houden en fokken van zangkanaries, i.c. harzers, omdat hiermee het meeste geld te verdienen viel. De eerste maal dat we uit de kranten kunnen opmaken dat er in Nederland een wedstrijd voor harzers werd georganiseerd, waarop de vogels individueel op hun zangkwaliteiten werden beoordeeld, dateert uit 1901. ‘Luscinia’ organiseerde toen van 15 t/m 18 november 1901 haar tentoonstelling en eerste wedstrijd voor zangkanaries in villa ‘Boschoord’ te Den Haag. Dit betekent niet dat het houden en fokken van harzers daarvoor in Nederland onbekend was, maar van een gestructureerd verenigingsleven met wedstrijden voor zangkanariefokkers was tot dan toe nog geen sprake.

Foto. Interieur van een keuken van een zangkanariekweker in het ‘Harzer Roller Museum’ te St. Andreasberg, Duitsland, met links voor een zangkastje voor vier vogels.

Over hoe op dat moment een zangwedstrijd voor harzers werd georganiseerd zijn we uitermate summier geïnformeerd. De vogels zaten in zangkooitjes die qua model niet veel verschilden van de huidige inzetkooitjes. Uit de berichtgeving in de kranten kan opgemaakt worden dat de zangkanaries op de tentoonstelling werden ondergebracht in een afzonderlijke ruimte. Daar stonden de vogels in hun zangkooitjes ‘opgeborgen’ in zogenaamde ‘zangkasten’. In deze zangkasten konden twee of vier inzetkooitjes geplaatst worden. Ze waren aan de voorzijde voorzien van deurtjes. Aangenomen wordt dat de vogels werden ondergebracht in zangkasten die eigendom waren van de kweker. In het Harzer-Roller Museum in Sankt Andreasberg in Duitsland is een scala aan dergelijke zangkastjes, al dan niet verlucht met sierlijk schilderwerk, te bewonderen. Zeer waarschijnlijk stonden deze zangkasten, met de inzetkooitjes en de vogels er in, ook thuis bij de kwekers in keuken of woonkamer. Voorafgaand aan de keuring zaten de zangkanaries in de zangkastjes, met de deurtjes gesloten, in het donker. Voor de keuring werden de harzers in het gesloten zangkastje naar een andere ruimte gebracht. Daar werden de deurtjes van het zangkastje geopend en kwamen de vogels in het licht te zitten. Dit was voor de harzers het signaal dat ze moesten gaan zingen. In het ‘Algemeen Handelsblad’ van 26 oktober 1901 werd de beoordeling van de zangkanaries op een wedstrijd als volgt beschreven: ‘De vogels zingen dan in den ware zin van het woord ‘op commando’. Zij zijn gesloten in zoogenaamde zangkasten, en zingen zoodra deze worden geopend, en de vogels zoodoende in het volle licht komen. Een jury kent dan verschillende punten toe en wie de meeste punten heeft, krijgt den eersten prijs.’³²⁸ Foto. Een zangkastje voor twee inzetkooitjes op de van 28 maart t/m 26 september 2010 gehouden ‘De Grote Kanarie Tentoonstelling’ in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.

Kanariekwekerij als bijzondere vorm van pluimveeteelt
De scheidslijn tussen het fokken van pluimvee en konijnen voor nut en voor genoegen was rond de eeuwwisseling uitermate dun. In februari 1901 nam de pluimveevereniging ‘Ornithophilia’ het initiatief tot het bijeenroepen van een ‘algemene vergadering’ op 21 maart 1901 te Utrecht waarvoor ‘alle belangstellenden, particulieren, landbouw-, pluimvee- en eierenverkoopvereenigingen’ waren uitgenodigd. Ook de regering ontving een invitatie om op de bijeenkomst aanwezig te zijn. Doel van de vergadering was om ‘een poging in het werk te stellen, om den in den lande verspreide krachten te concentreeren en op die wijze een krachtigen grondslag te leggen voor de bevordering van de pluimveeteelt in haar geheelen omvang’.³²⁹ Uiteindelijk vond de vergadering, onder voorzitterschap van mr. J.E.W. Twiss, voorzitter van ‘Ornithophilia’, plaats op 12 maart 1901 en bestond voor het grootste deel uit een lezing van J. Kooiman, luitenant der infanterie te Amersfoort, die een uitvoerig overzicht gaf van de toenmalige stand van de pluimveeteelt en wat noodzakelijk was om die naar een hoger niveau te tillen. In zijn betoog gaf hij aan dat in Nederland de winst per kip per jaar ƒ 1,00 was en dit, in vergelijking tot andere landen, veel hoger zou kunnen zijn. Een verhoging van de eierenproductie door het inzetten van efficiëntere rassen zou de rentabiliteit van de pluimveeteelt al aanmerkelijk vergroten. Hij stelde o.m. voor een landelijke organisatie op te richten, die de verdeelde krachten moest bundelen. Staande de vergadering, die ook door de directeur generaal van het ministerie van landbouw werd bijgewoond, werd een commissie benoemd die de voorbereidende stappen hiervoor moest gaan ondernemen. Het feit dat de heer Xavier van Wersch zitting nam in de commissie zou er op kunnen duiden dat van meet af aan het ook de bedoeling was de konijnenfok erbij te betrekken.³³⁰ De voorbereidingscommissie ging voortvarend aan de slag en binnen twee maanden kon een vergadering uitgeschreven worden om de voorgestelde statuten en reglementen te bespreken. Op 14 mei 1901 werd te Utrecht de ‘Vereeniging tot bevordering van Pluimveehouderij in Nederland’ (V.P.N.) opgericht. In de statuten werd het doel van de vereniging als volgt vastgelegd: ‘bevordering van pluimvee- en tamme raskonijnenteelt in Nederland in haar geheelen omvang’. Later zou de naam van de organisatie dan ook gewijzigd worden in ‘Vereeniging tot bevordering der Pluimveehouderij en tamme Konijnenteelt in Nederland’. Tijdens de oprichtingsvergadering werd een pluim uitgedeeld aan de vereniging ‘Ornithophilia’. Immers, dankzij haar initiatief was de vereniging tot stand gekomen.³³¹ Van meet af aan was de bedoeling dat vanuit de landelijke organisatie provinciale afdelingen zouden worden opgericht.³³²

Later ontstonden in de provincies ook regionale afdelingen van de V.P.N. Van 14 t/m 16 februari 1908 organiseerde de ‘Onder-Afdeeling Zutphen en Omstreken V.P.N.’’een ‘groote internationale tentoonstelling van pluimvee, konijnen, zang- en siervogels’. Tevens was aan deze tentoonstelling een ‘Zangwedstrijd voor kanaries’ verbonden. De tentoonstelling werd georganiseerd in samenwerking met de ‘Vereeniging Zang en Siervogels’.³³³

In voorafgaande is getracht duidelijk te maken hoezeer aan het begin van de 20^e eeuw de bedrijfsmatige en recreatieve pluimvee- en konijnenteelt met elkaar verweven waren. Het feit dat in Zutphen de regionale afdeling van de V.P.N. en de lokale vogelvereniging elkaar vonden in het gezamenlijk organiseren van een tentoonstelling en wedstrijd voor zangkanaries duidt er op dat ook de zangkanariekweek toen niet uitsluitend werd beschouwd als een liefhebberij, maar zeker ook als een bijzondere vorm van commerciële pluimveeteelt. Deze gedachte is in het geheel niet zo verwonderlijk wanneer men zich realiseert dat in de tweede helft van de 19^e eeuw de zangkanarieteelt in Duitsland, m.n. in de Harz regio, zich had ontpopt tot een bio-industrie avant la lettre.³³⁴ In 1894 werden in Duitsland ca. 2 miljoen kanaries gekweekt die een waarde van bijna 12 miljoen mark vertegenwoordigden. Meer dan de helft van de gekweekte vogels werd geëxporteerd, hetgeen 6 miljoen mark opleverde.³³⁵ In het door Karl Russ geschreven ‘Der Kanarienvogel‘ werd omtrent de toenmalige kanariekweek in Duitsland de volgende conclusie getrokken: ‘Dass dabei von einem Idealismus noch die Rede sein kann, wird man nicht behaupten können, denn dieser Massenbetrieb stempelt die Kanarienzucht vollständig zur Erwerbsquelle’.³³⁶ Er zijn voldoende aanknopingspunten te vinden waaruit blijkt dat rond de eeuwwisseling het kweken van (zang)kanaries in Nederland ook beschouwd werd als een bijzondere vorm van pluimveeveeteelt en de vogelverenigingen een heel belangrijke functie vervulden in het te gelde maken van de gekweekte vogels, ja zelfs met dit doel werden opgericht.

Commerciële motieven voor oprichting vogelverenigingen
Een ingezonden stuk in ‘De Pluimgraaf’ in 1899 van een te Voorburg woonachtige, niet met name genoemde, schrijver, onder de titel ‘Geld verdienen met de kanariekweekerij’, schept ons een kijkje in de toenmalige motieven om vogels te houden en te kweken. Ten eerste onderscheidde de schrijver twee groepen vogelhouders: ‘liefhebbers’ en ‘kweekers’. ‘Kweekers’ zijn ‘dezulken die het teelen als een goede bijverdienste beschouwen’. ‘Liefhebbers’ moeten dan vogelhouders zijn geweest die er niet zo direct op uit waren om vogels te kweken voor de verkoop. We gaan er vanuit dat dit toen personen waren uit de gegoede burgerij, die vermogend genoeg waren om, voor ontspanning, kostbare vogels te kopen en te houden. De schrijver van het ingezonden stuk was lid van ‘Luscinia’, op dat moment nog de enige vereniging voor houders en kwekers van zang- en siervogels in Nederland. Hij constateerde dat in Engeland, Frankrijk, België en Duitsland vooral door de ‘kweekers’ al tal van verenigingen waren opgericht met als doel kanarierassen te veredelen en ‘meer geld voor goede waar te verkrijgen’. Vergeleken met de ons omringende landen liep Nederland ver achter, aldus de schrijver, met als gevolg dat Engelse handelaren in Nederland kanaries verkochten voor ƒ 60,00 per stuk terwijl, met meer vooruitstrevend denken en handelen van de Nederlandse ‘kweekers’, deze bedragen ook in de zakken van Nederlandse ‘kweekers’ zouden kunnen vloeien. Hij pleitte er, tenslotte, voor lid te worden van ‘Luscinia’, want ‘zij beoogt uw voordeel en wil niet zijn eene Vereeniging van liefhebbers alleen, doch vooral van kanariekweekers wier inkomsten zij zal trachten te vermeerderen door raad en daad.’³³⁷ Treffend in dit verband is ook de opmerking in het verslag van de tweede wedstrijd van de Groningse vogelvereniging ‘Voor Mekaar’ in ‘het Nieuws van den Dag’ van 28 december 1904: ‘Deze tentoonstelling is het gevolg van het streven der vereeniging om den handwerksman gelegenheid te geven van zijne vogels betere opbrengsten te krijgen’.³³⁸ Oftewel de vogelvereniging beoogde met het organiseren van een tentoonstelling o.m. dat de leden met de verkoop van vogels tijdens het evenement een centje konden bijverdienen. Voorafgaande ondersteunt de veronderstelling dat na de eeuwwisseling in Nederland vogelverenigingen vooral werden opgericht door ‘kweekers’, die met het fokken en verkopen van kanaries hun portemonnee wilden vullen. Vogelverenigingen werden toen dus niet primair opgericht om als kwekers elkaar te ontmoeten voor ontspanning, maar zeker ook om het financieel gewin.

Wie eenmaal met het oog voor dit aspect de bronnen uit de beginperiode van de georganiseerde pluimveehouderij, inclusief de sier- en zangvogelteelt, beschouwt constateert bij herhaling hoe de berichtgeving over de recreatieve pluimveehouderij, de zang- en siervogelteelt inbegrepen, is doordesemd van het commercieel belang dat de vogelhouderij voor de vogelliefhebber en –kweker had. In de zang- en siervogelteelt had dit vooral betrekking op het houden en kweken van kleur- en postuurkanaries en in nog sterkere mate de zangkanariekweek. De vogeltentoonstelling was de spin in het web van de vogelhandel: daar werd de kwaliteit van de vogel en dus ook de verkoopwaarde bepaald. Om de vogels voor een goede prijs van de hand te kunnen doen was deelname aan tentoonstellingen onontbeerlijk. De oprichting van vogelverenigingen was dus in de eerste plaats bedoeld om tentoonstellingen te kunnen organiseren, waarna de gekweekte vogels in klinkende munt konden worden omgezet. Als de vogeltentoonstelling een ‘markt’ was, dan waren de keurbeoordelingen verkoopbriefjes. Aan de hand van de op de tentoonstelling verkregen beoordelingen werden de vogels ingedeeld in prijscategorieën: 1^e, 2^e en 3^e prijs vogels. Voor de harzer zangkanarie gold in Duitsland de volgende categorisering: 1^e prijs winnaars, in Nederland ook wel omschreven als ‘zeer goede vogels’, hadden op een tentoonstelling 61-90 pnt, behaald; 2^e prijs winnaars, de zogenaamde ‘goede vogels’, 41-60 pnt.; 3^e prijswinnaars, de zgn. ‘middelvogels’, 21-40 pnt.³³⁹ Deze indeling was waarschijnlijk aanvankelijk bedoeld voor het toekennen van de ereprijzen, maar werd in de praktijk veeleer toegepast om de marktwaarde van de vogels te bepalen. Dit gebruik werd ook in Nederland geïntroduceerd. Aan de hand van een in 1899 in ‘De Pluimgraaf’ afgedrukte prijslijst weten we dat toen een 1^e prijs winnaar bij de harzers, dus een vogel die op de wedstrijd 61-90 punten had behaald, ƒ 30,00 moest opbrengen, terwijl een 3^e prijswinnaar ƒ 20,00 kostte. Overigens moeten we ons hierbij realiseren dat de toenmalige puntentoekenning niet overeenkwam met de huidige. Topvogels behaalden toen in Nederland 70-80 punten, nu ligt de waardering globaal 10 punten hoger. Verder dient opgemerkt te worden dat als gevolg van de groei van de zangkanariekweek in Nederland de verkoopprijzen in het eerste decennium van de 20^e eeuw snel daalden. In 1909 ging men uit van een verkoopwaarde van ƒ 18,00, ƒ 12,00 en ƒ 6,00 voor harzermannen in de genoemde prijscategorieën. Voor die tijd nog altijd uiterst lucratieve bedragen.³⁴⁰

Deze methode om aan de hand van tijdens tentoonstellingen gemaakte beoordelingen de verkoopprijs van vogels te bepalen werd overigens ook bij de kleur- en postuurkanaries toegepast: Een 1^e prijs winnaar lizard kostte toen ƒ 20,00; voor een 3^e prijs winnaar moest ƒ 15,00 betaald worden. Voor de Cinnamon (feuille morte) kleurkanaries en de Lancashire postuurkanaries waren dat resp. ƒ 15,00 en ƒ 10,00 en ƒ 50,00 en ƒ 20,00. De in ‘De Pluimgraaf’ afgedrukte ‘prijslijst’ omvat een waslijst van zang-, kleur- en postuurkanarierassen met aan jurybeoordelingen verbonden verkoopprijzen.³⁴¹

Dit waren verkoopprijzen voor kanaries anno 1899. Nog even in herinnering oproepend: In de periode 1896-1902 groeide het gemiddelde loon van de best betaalde arbeiders in de Leidse dekenfabriek van de firma Zaalberg, de wevers, van ƒ 8,00 naar bijna ƒ 10,00 per week. We schatten dat het gemiddeld weekloon van de wevers in 1899 dus ca. ƒ 9,00 was.³⁴²

De bedragen die rond de eeuwwisseling voor goede kanaries betaald moesten worden lagen voor menigeen ver boven hun financiële mogelijkheden. Met de stijging van de lonen en de daling van de (zang)kanarieprijzen in het eerste decennium van de 20^e eeuw kwam de aanschaf van goed kweekmateriaal voor een grotere bevolkingsgroep binnen handbereik. Het potentieel aan zang- en siervogelkwekers, die de kanarieteelt, i.h.b. die van zangkanaries, kon uitbaten als neveninkomstenbron, werd allengs groter, hetgeen, uiteraard, ook tot uitdrukking kwam in de oprichting van meerdere vogelverenigingen.

In bovenstaande zijn de eerste vogelverenigingen neergezet als ‘maatschappen’ van ‘deeltijd zzp’ers’ die als zang- en siervogel‘kweekers’, ‘tot nut en genoegen’ vogels kweekten en verhandelden, waarbij de vogeltentoonstelling de ‘markt’ was waarop de verkoopwaarde van hun kweekproducten werd bepaald, waarna ze aldaar konden worden verhandeld. Wanneer de tentoonstelling commercieel zo belangrijk was zou de opzet en organisatie van zo’n evenement dat commerciële belang moeten dienen. De vraag rijst nu welk belang gediend was met het contracteren van buitenlandse keurmeesters. Op de hele organisatie van een tentoonstelling moet het inhuren van keurmeesters uit België en zeker uit Engeland een aanzienlijke kostenpost geweest zijn. Immers aangenomen moet worden dat ook de reis- en verblijfkosten voor rekening van de organisatie kwamen. Op de grote tentoonstellingen van ‘Avicultura’ en ‘Ornithoplilia’ bestond rond de eeuwwisseling een groot deel van de jury uit buitenlandse keurmeesters. Na de introductie van speciale wedstrijden voor zangkanaries in 1901 werden voor de beoordeling van harzers in Nederland ook Duitse keurmeesters gecontracteerd. Werden de buitenlanders naar Nederland gehaald vanwege hun know-how of bracht een vogel die beoordeeld was door een internationaal vermaarde keurmeester meer geld in het laatje? Wellicht was er sprake van een win-win situatie en golden beide. Gedurende het eerste decennium van de 20^e eeuw bestond in Nederland nog geen gedegen opleiding voor het beoordelen van het harzerlied. De indruk bestaat dat aanvankelijk gerenommeerde kwekers werden ingeschakeld voor de keuring van harzers op zangwedstrijden. In Duitsland had men inmiddels al bijna 30 jaar lang ervaring met het beoordelen van harzers. Dat een beroep werd gedaan op Duitse keurmeesters vanwege hun deskundigheid is uitermate plausibel, echter, men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat een door een Duitse harzerkeurmeester ondertekend keurbriefje voor de Nederlandse zangkanariekweker niet alleen inhoudelijk waardevol, maar ook lucratief was. We moeten immers de vogelliefhebberij in het eerste decennium van de 20^e eeuw altijd beschouwen met guldentekens in ons achterhoofd.

In dit verband is het wel interessant te achterhalen welke motieven een rol hebben gespeeld in de recente tendens om tijdens zangwedstrijden voor harzers Duitse keurmeesters in te schakelen. We moeten dan i.h.b. denken aan de wedstrijden in Haaksbergen en, nog recenter, op Urk. Zijn er parallellen tussen vandaag de dag en ruim 100 jaar geleden, i.c. is het contracteren van Duitse keurmeester mede ingegeven door commerciële belangen, oftewel brengt een vogel met een door een Duitse keurmeester ondertekend keurbriefje (inter)nationaal meer geld op voor de Nederlandse kweker?

We zagen dat in Nederland met name na de eeuwwisseling de zang- en volièrevogelkwekers zich in verenigingen gingen organiseren en de initiatieven hiertoe vooral van (zang)kanariekwekers uitging. Dit constaterende is het opmerkelijk hoezeer Nederland achterloop op de ontwikkelingen in landen als Engeland, België en Duitsland. We hebben de indruk dat ook in die landen de kanariekwekers het voortouw namen bij de verenigingsvorming, alleen vond dat daar enkele decennia eerder plaats dan in Nederland. Wanneer we op zoek gaan naar een verklaring voor dit grote tijdsverschil zou de sleutel voor het antwoord op deze vraag wel eens gevonden kunnen worden bij de commercialisering van de kanarieteelt. Wanneer zou blijken dat het kweken van kanaries in genoemde landen al veel eerder als een bron van neveninkomsten kon worden beschouwd en de commerciële kanarieteelt daar veel eerder tot stand kwam, zou dat niet alleen een verklaring kunnen zijn voor het feit dat in de ons omringende landen het kweken van kanaries eerder transformeerde van een bezigheid van de elite naar die van de ‘werkende klasse’, maar ook het zich verenigen in organisaties daardoor veel eerder tot stand kwam dan in Nederland. Op dit aspect hopen we in het derde en laatste deel van ‘Van kermis naar vogeltentoonstelling’ verder in te gaan.

Kanaries kweken als neveninkomen
Naar aanleiding van zijn bezoek aan het congres van de ‘Weltbund’ in Stuttgart, in september 1909, schreef Joseph Delveaux, secretaris van de ‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’, een lijvig ingezonden stuk over het economisch belang van de kanariekweek in de ‘Venlosche Courant’. De bijdrage van Delveaux is interessant, omdat het niet de toenmalige visie op de zangkanariekweek weergeeft van een willekeurige kweker, maar van een invloedrijk bondsbestuurder. Na een overzicht van liefhebberijen die mensen, buiten hun werk, voor eigen plezier doen belande hij, uiteindelijk bij ‘de kanariekweekerij’, ‘eene liefhebberij toch die in iedere richting bevredigt en die ook in de bescheidenste verhoudingen gehouden worden kan, die bovendien voor den weinig bemiddelde eene aannemelijke nevenverdienste afwerpt’.³⁴³ De kanarieteelt is, vlgs. Delveaux, niet veeleisend. De kanarie plant zich voort in kleine kooien, die in kleine woonvertrekken geplaatst kunnen worden en niet veel plaats innemen. Delveaux constateerde een grote toename in het aantal kanariekwekers. ‘Den kleine handwerksman, den koopman in grooten steden en ambtenaren, die allen over niet al te groote woningen te beschikken hebben’ zijn in staat, mitst ze verstand van zaken hebben, ‘prachtige zangers‘ te kweken. Het houden en kweken van zangkanaries droeg ook bij tot verrijking van iemands kijk op de natuur en had een positief effect op het gezinsleven. Delveaux stelde ‘dat in de familie, in welke de kanariekweekerij een geliefkoosde liefhebberij is, ook een gelukkig familieleven geleid wordt’. Hierna kwam Delveaux tot de kern van zijn betoog: De kanariekwekerij is ‘een aangenaam nevenbedrijf, die eene goed voelbare nevenverdienste afwerpt en bovendien nog ’t voordeel heeft dat nooit iemand er mee in verlegenheid zit door ‘t groote afzetgebied’. ‘Eene rationeel gedreven kanariekweekerij is winst afwerpend en de inkomsten zijn des te grooter hoe betere vogels voor de kweekerij gebruikt worden.’ Deze stelling werd ondersteund met een uitvoerige rekensom. Het opkweken en onderhouden van een kanarie vanaf geboorte tot verkoop kostte de kweker per vogel ƒ 1,20 tot ƒ 1,50 aan voer, etc. Bij verkoop werden ‘voor vogels met minder volkomen zangtoeren ƒ 3,60 tot ƒ 4,80 betaald, betere middelvogels kosten ƒ 6,00, ƒ 9,00 ook ƒ 12,00; goede zangers van ƒ 12,00 en meer. Voor zeer goede zangers worden ƒ 24,00, ƒ 30,00, ƒ 36,00 en meer betaald.’

Om de lezer voor te houden hoe de kanarieteelt gouden eieren legt gaf Delveaux het volgende voorbeeld:

Een kweker schaft een zeer goede man aan van ƒ 36,00 en drie poppen van ƒ 3,00 per stuk. Een investering dus van ƒ 45,00. Aangenomen wordt dat met deze drie ‘wijfjes’ in drie broedsels 36 jongen worden gekweekt: 18 mannen en 18 poppen. De 18 mannen worden als volgt verkocht:

4 stuks als uitschot aan de exporthandelaar voor ƒ 2,40 per stuk       ƒ   9,60
7 stuks als middelvogels voor ƒ 6,00 per stuk                                   ƒ 42,00
5 stuks als goede vogels voor ƒ 12,00 per stuk                                 ƒ 60,00
2 zeer goede vogels voor ƒ 18,00 per stuk                                        ƒ 36,00
18 wijfjes voor ƒ 1,80 per stuk                                                         ƒ 32,40 +
                                                                                 Totaal              ƒ180,00

Tegenover deze ontvangsten staan de volgende uitgaven:
Aanlegkapitaal voor de vogels                                                            ƒ 45,00
Voeding van 36 jonge vogels à ƒ 1,50                                                ƒ 34,00
Broedkooien voor drie wijfjes en een man                                          ƒ 18,00
Renteverlies over het geïnvesteerde kapitaal                                        ƒ    3,00 +
                                                                                 Totaal              ƒ 120,00

In het voorbeeld is dus sprake van een winst van ƒ 60,00 gedurende één broedseizoen.³⁴⁴ Delveaux gaf nog als opmerking aan dat hij in het voorbeeld de inkomsten zuinig had berekend en de verkoopopbrengst in de regel hoger kon zijn.³⁴⁵

Het voorbeeld doet me denken aan een verhaal dat ik hoorde van een oude Katwijkse kweker die in de jaren ‘50/’60 aan zijn echtgenote moest uitleggen dat het verantwoord was om een half weekloon uit te geven aan een koppel gouldamadines. Ook hij rekende voor welke winsten er met de kweek van gouldamdines te behalen vielen. Om z’n vrouw over de streep te trekken had hij haar beloofd dat zij van de winst een bontjas zou krijgen. De ‘goulds’ zijn aangeschaft, maar de bontjas is er nooit gekomen.

Wat men ook over de realiteitszin van het voorbeeld van Delveaux moge denken; het werd geschreven door een vooraanstaand lid van de ‘Nederlandschen Bond’ en getuigt van de vaste overtuiging dat met het kweken van (zang)kanaries nut en genoegen hand in hand gingen. Dat het kweken van zangkanaries een aardige bijverdienste kon opleveren was toen een wijd verbreide gedachte en gezien de groeiende populariteit van de kanarieteelt onder de minder vermogende bevolkingsgroep zat er kennelijk ook een kern van waarheid in.

Van elite- naar volkssport
Het is opmerkelijk hoe in de periode 1897-1907 het landschap van de zang- en siervogelkweek in Nederland in meerdere opzichten radicaal veranderde. In 1897 werd de eerste vogelvereniging, ‘Luscinia’, opgericht en tien jaar later was er een Nederlandse overkoepelende bond van inmiddels opgerichte vogelverenigingen. In diezelfde periode had het houden en kweken van zangkanaries een substantiële groei doorgemaakt: De eerste wedstrijd voor zangkanaries werd in 1901 door ‘Luscinia’ georganiseerd en in 1907 waren al diverse vogelverenigingen opgericht waar de leden zich met het houden en kweken van zangkanaries bezig hielden. De meeste van deze verenigingen organiseerden, naast een tentoonstelling voor siervogels, ook wedstrijden voor zangkanaries. Er bestonden zelfs al verenigingen waarin men zich uitsluitend op de kweek van en wedstrijden met zangkanaries concentreerde. Daarnaast werden aan de tentoonstellingen van pluimveeverenigingen ook wedstrijden voor zangkanaries verbonden, zoals op de van 6 t/m 8 januari 1905 gehouden eerste tentoonstelling van de ‘’s Hertogenbossche Pluimvee-Vereeniging’.³⁴⁶

Het is een intrigerende vraag hoe het houden en kweken van zang- en siervogels en met name die van zangkanaries in Nederland in zo’n korte tijd, zo’n vlucht kon nemen. Verondersteld wordt dat de toename van het aantal vogelverenigingen en wedstrijden voor zangkanaries gedurende het eerste decennium van de 20^e eeuw het gevolg is van de groeiende populariteit voor het houden en kweken van zangkanaries onder ‘de werkende klasse’. Dat het houden en kweken van zangvogels door de ‘werkende klasse’ werd omarmd hield ongetwijfeld verband met de toen wijd verspreide opvatting dat het kweken van zangkanaries ook beschouwd kon worden als mogelijke neveninkomstenbron. Tot het einde van de 19^e eeuw lag het houden en kweken van zang- en siervogels buiten het bereik van ‘den kleine handwerksman, den koopman in grooten steden en ambtenaren’: ze hadden er het geld en de tijd niet voor. Het houden en fokken van zang- en siervogels was een liefhebberij van de elite. Dat veranderde in het begin van de 20^e eeuw. Dat nu ook de sociale klasse onder de gegoede stand vogels kon houden en kweken kan eigenlijk alleen worden verklaard door het feit dat de investeringen met de verkoop van vogels werden terugverdiend. De benaming‘broodkweker’ heeft vandaag de dag bij menigeen een negatieve gevoelswaarde, maar wilde men in het begin van de 20^e eeuw als minder vermogende zangvogels, i.h.b. zangkanaries, kunnen houden dan moest men wel ‘broodkweker’ zijn. Het houden en kweken van zangkanaries was daarom voor de werkende klasse in het begin van de 20^e eeuw niet alleen een genoegen, maar zeker ook nuttig vanwege het financiële belang: het leverde neveninkomsten op en was daardoor bijzonder aantrekkelijk om als liefhebberij te bedrijven.

Dat ook anno 2020 het vogels kweken, tentoonstellen en verhandelen niet los van elkaar gezien kunnen worden blijkt wel uit een recente publicatie in ‘Onze Vogels’. In augustus 2019 publiceerde Albert Zomer, vice voorzitter van zowel de ‘Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers’ als ‘COM Mondial’, in het door de NBvV uitgegeven tijdschrift een artikel waarin hij de vraag stelde ‘Heeft deelnemen aan COM of andere shows zin?’ Deze vraag wordt door Albert Zomer bevestigend beantwoord en zijn motivatie daarvoor zou kunnen worden samengevat met het oogmerk waarmee in 1886 de vereniging ‘Avicultura’ werd opgericht: zowel tot nut als tot genoegen.³⁴⁷

Slot
Opmerkelijk is de opmars van het kweken van zangkanaries en het aantal zangwedstrijden in het eerste decennium van de 20^e eeuw. Keken de kwekers van kleur- en postuurkanaries vooral naar de Engelse collega’s, wat betreft de zangkanariekweek was Nederland toen volledig gericht op Duitsland. In die jaren is ‘zangkanarie’ gelijk aan ‘harzer’. De commercieel oninteressante Belgische waterslager, die zowel wat betreft oorsprong als wat betreft zangwedstrijden een oudere traditie heeft dan de harzer, kreeg aanvankelijk in Nederland geen poot aan de grond, ook niet in de zuidelijke provincies.

De tweede opmerkelijke ontwikkeling in het eerste decennium van de 20^e eeuw is de sociale emancipatie van de zangvogelsport. Zagen we hiervoor dat het houden, kweken en tentoonstellen van zang- en siervogels tot het einde van de 19^e eeuw vooral een aangelegenheid was van de gegoede stand, vanaf de eeuwwisseling gingen steeds meer mensen uit de zogenaamde ‘werkende klasse’ zich ook op het houden en kweken van zangvogels toeleggen. De toename van het aantal vogelverenigingen en wedstrijden voor harzers gedurende het eerste decennium van de 20^e eeuw zou verklaard kunnen worden met de groeiende populariteit voor het houden en kweken van harzers onder de ‘werkende man’. Dat het houden en kweken van zangvogels door de ‘werkende klasse’ werd omarmd hield verband met de toen wijd verspreide opvatting dat het kweken van zangkanaries ook beschouwd kon worden als mogelijke neveninkomsten. Lezers van kranten werden regelmatig op de hoogte gehouden van de prijzen waarvoor harzers tijdens tentoonstellingen en wedstrijden van eigenaar wisselden. Er kwamen zelfs speciale wedstrijdklassen voor zangkanaries, die als ‘verkoopvogel’ waren ingeschreven. Had men een goed kweekseizoen en scoorden de vogels goed op een wedstrijd dan legde dat voor de kweker geen windeieren!

Tenslotte constateren we dat in het eerste decennium er steeds meer behoefte ontstond om het kweken van vogels, in de praktijk veelal harzers, en het verenigingsleven met elkaar te delen en te komen tot meer uniformiteit. In 1906 verscheen het eerste tijdschrift, ‘De Kanarie’, speciaal gericht op de kwekers van zangkanaries en in 1907 sloten diverse verenigingen zich aaneen in de eerste landelijke koepelorganisatie voor houders en kwekers van sier- en zangvogels, de ‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’.

Met zou dus kunnen stellen dat het concept van de (sier)vogelliefhebberij, zoals dat in de 20^e eeuw en tot op heden bestaat, zijn oorsprong vindt in de jaren ’90 van de 19^e eeuw en in het eerste decennium van de 20^e eeuw zijn beslag heeft gekregen.

Van kermis naar vogeltentoonstelling - een samenvatting
Op de kermis was het vanouds mogelijk iets exceptioneels te kunnen bekijken. Gebruikelijke kermisattracties waren het tegen betaling kunnen aanschouwen van een tentoongesteld bijzonder dier, curieus object of opgevoerde act, al dan niet met dieren. Zoals gedresseerde kanaries die in een tent hun kunstjes vertoonden. Het bezoeken van een tentoonstelling associëren we in het algemeen eerder met het kijken naar kunst dan naar dansende beren of marcherende kanaries. Voor de oorsprong van de vogeltentoonstellingen moeten we ons dan ook eerst richten op de geschiedenis van het exposeren van kunst.

Het gedachtegoed van de Renaissance en de invloed hiervan op de kunst en kunstwereld, waaronder het verzamelen van kunst door de elite, verspreidde zich in de late Middeleeuwen vanuit Italië over Europa. Vanaf de tweede helft van de 16^e eeuw begonnen ook in de Lage Landen welgestelde burgers, zoals rijke kooplieden, collecties met kunst en curiosa op te bouwen om hiermee aanzien te verwerven.

Mede onder invloed van de Verlichting trok met name vanaf het begin van de 18^e eeuw een tendens door Europa, te beginnen in Frankrijk, waarin kunst- en rariteitenverzamelingen niet meer het exclusieve domein waren van de elite, maar ook toegankelijk zouden moeten zijn voor de burgerij, opdat zij haar kennis- en beschavingspeil kon verhogen. Voor ons vanzelfsprekende fenomenen als ‘tentoonstellingen’ en ‘musea’ deden hun intrede in de moderne West-Europese geschiedenis. Tentoonstellingen toonden niet alleen het artistieke niveau op dat moment, maar fungeerden ook als inspiratiebron en stelden kunstenaars tevens in de gelegenheid zich aan een groter publiek te presenteren, hun naam te vestigen en hun artisticiteit te verzilveren.

De in Frankrijk georganiseerde‘Expositions des Produit de l’Industrie Française’ inspireerden Koning Lodewijk Napoleon om in Nederland de tentoonstelling te introduceren als instrument om ’s lands economie, in het bijzonder de nijverheid, te stimuleren. Van de kunsttentoonstellingen werden de innovatieve, competitieve en commerciële aspecten overgenomen. De aan de tentoonstelling verbonden wedstrijd moest het bedrijfsleven stimuleren tot innovatie en kwaliteitsverbetering. Met de door de jury toegekende eervolle vermeldingen werd door ondernemers driftig geadverteerd. Tot ca. 1840 waren de door private organisaties en landelijke overheid geïnitieerde tentoonstellingen gericht op bevordering van zowel kunst en wetenschappen als de nijverheid in Nederland en de overzeese gebiedsdelen.

Met de Nederlandse nijverheidstentoonstellingen in het achterhoofd en de landbouwtentoonstellingen in Engeland als inspiratiebron en voorbeeld verschenen in de jaren ’40 in Nederland ook tentoonstellingen van en voor de agrarische sector, te beginnen in Zeeland. De organisaties die landbouwtentoonstellingen organiseerden schoten als paddenstoelen uit de grond en binnen een decennium werden over heel Nederland verspreid provinciale en regionale tentoonstellingen georganiseerd waarop de agrarische sector zich presenteerde.

Voor het eerst was er op tentoonstellingen in Nederland ook levende have te bewonderen. Aanvankelijk beperkte dit zich tot de in de landbouw vertrouwde viervoeters als paarden, koeien, schapen, geiten en varkens, maar alras werd dit uitgebreid met honden, katten, konijnen en pluimvee, zoals kippen, kalkoenen, fazanten, duiven en ‘waterwild’. In het pluimvee dat op landbouwtentoonstellingen te bezichtigen was kon alras een onderscheid worden gemaakt tussen gevogelte dat regulier in Nederland op een boerderij werd gehouden en zogenaamd ‘vreemd gevogelte’. Tot het ‘vreemd gevogelte’ werden gerekend ‘uitlandsche’ hoender- en duivenrassen en watervogels, maar later ook exotische zang- en siervogels. In de jaren ’60 verschenen ook de eerste kanaries op landbouwtentoonstellingen. Zang- en siervogels werden aanvankelijk ter opluistering voor landbouwtentoonstellingen ingestuurd, maar na verloop van tijd ook opgenomen in het wedstrijdprogramma. Omstreeks 1870 waren exotische zang- en kamervogels regelmatige verschijningen op agrarische tentoonstellingen. Tot aan het eind van de 19^e eeuw was het heel gebruikelijk dat pluimvee op landbouwtentoonstellingen werd ingezonden.

De houders en fokkers van het ‘vreemd gevogelte’ voor ‘nut en genoegen’ kwamen overwegend uit de gegoede stand. Zij troffen elkaar op de landbouwtentoonstellingen, maar vanaf 1867 zeker ook op de pluimveetentoonstellingen van het te ’s Gravenhage gevestigde ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’. Het genootschap was in 1861 opgericht met de bedoeling in Den Haag een dierentuin te stichten en te exploiteren. Vanaf 15 juni 1863 was de ‘Haagsche Dierentuin’ toegankelijk voor publiek. In 1867 nam het genootschap het initiatief om in de dierentuin een tentoonstelling voor uitsluitend pluimvee te organiseren. Voor deze tentoonstellingen werden ook jaarlijks in toenemende mate zang- en kamervogels ingezonden. Men krijgt de indruk dat de jaarlijkse pluimveetentoonstelling in de dierentuin in Den Haag een van de belangrijkste evenementen van het jaar was op vogelgebied voor de merendeels uit de gegoede stand afkomstige fokkers van exotische hoenders, duiven, watervogels en zang- en siervogels.

Aan het begin van de jaren ’80 kon het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ de touwtjes steeds moeilijker aan elkaar knopen, met als gevolg dat in 1884 geen pluimvee, maar een tentoonstelling van uitsluitend zang- en siervogels werd georganiseerd. Daarna besloot het genootschap nog één keer, in 1894, tot de organisatie van een vogeltentoonstelling.

In de periode dat de door het ‘Zoölogisch Botanisch Genootschap’ georganiseerde pluimveetentoonstelling in de dierentuin in Den Haag op haar laatste benen liep namen enkele heren uit de gegoede stand, die voor ‘nut en genoegen’ pluimvee bezaten, er mee fokten en elkaar troffen op landbouwtentoonstellingen en die in de ‘Haagsche Dierentuin’, in 1883 het initiatief tot de oprichting van de eerste vereniging voor pluimveefokkers. Ze noemden de vereniging ‘Ornis’. Na een ‘paleisrevolutie’ in februari 1886 maakte de vereniging een doorstart onder een andere naam, maar met deels hetzelfde bestuur en dezelfde leden. Zonder de voormalige voorzitter, penningmeester en hun, hoogstwaarschijnlijk zeer kleine groep, sympathisanten ging het merendeel van de leden van ‘Ornis’ verder onder de naam ‘Avicultura’.

‘Avicultura’ was tot 1894 de enige uit pluimveefokkers bestaande vereniging die vogeltentoonstellingen organiseerde en dus eigenlijk het stokje van het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ had overgenomen, met dit verschil dat de tentoonstelling van het genootschap jaarlijks in de dierentuin in Den Haag plaatsvond en ‘Avicultura’ aanvankelijk ieder jaar op een andere locatie in Nederland haar tentoonstelling organiseerde.

De betekenis van het ‘zendingswerk’ dat ‘Avicultura’ gedurende de eerste tien jaar van haar bestaan met de uitgifte van een tijdschrift en haar over heel Nederland verspreide tentoonstellingen heeft verricht kan moeilijk overschat worden. In ieder geval stimuleerden de activiteiten van ‘Avicultura’ pluimveefokkers om in eigen regio of stad ook een pluimveevereniging op te richten. Voor de periode tot aan de eeuwwisseling kon, te beginnen in 1894, de oprichting van nog zes pluimveeverenigingen achterhaald worden.

Naast voornoemde allround pluimveeverenigingen begonnen fokkers van een bepaald soort of ras zich ook te organiseren in speciaalclubs, zoals de ‘Nederlandsche Wyandotte-club’ (ca. 1892).

In 1897 besloten konijnenfokkers, in navolging van de pluimveefokkers ‘voor nut en genoegen’, zich organisatorisch van de agrarische sector af te scheiden en werd de ‘Nederlandsche Konijnen-bond’ opgericht. Toenadering tussen de ‘Konijnenbond’ en pluimveevereniging‘Ornithophilia’ had tot gevolg dat in 1899 te Utrecht een gezamenlijke tentoonstelling werd georganiseerd waarop voor het eerst in Nederland konijnen op een pluimveetentoonstelling te zien waren. Deze primeur had verstrekkende gevolgen, want ze vond overal in Nederland navolging, waardoor, met ingang van het eerste decennium van de 20^e eeuw, het concept van de pluimveetentoonstelling, zoals dat in 1867 door het ‘Zoölogisch Botanisch Genootschap’ in de ‘Haagsche Dierentuin’ was geïntroduceerd, plaats maakte voor kleindierententoonstellingen met zowel pluimvee als konijnen.

Op de tentoonstellingen van de pluimveeverenigingen werden ook zang- en kamervogels ingezonden. Het aantal volièrevogels op deze tentoonstellingen verschilde nogal per vereniging, maar vormde, in vergelijking tot het aantal ingezonden hoenders en duiven, altijd een uiterst kleine minderheid. Als gevolg van de bescheiden inbreng van de zang- en kamervogels op de pluimveetentoonstellingen kregen de inzenders van deze vogels steeds meer het idee dat ze niet volledig meetelden en bij de anderen werden achtergesteld. Deze onvrede leidde in 1897 tot de oprichting van een vereniging van houders en kwekers van sier- en zangvogels: ‘Luscinia’. Hoewel in 1884 en 1894 door het ‘Zoölogisch-Botanisch Genootschap’ in de ‘Haagsche Dierentuin’ al tentoonstellingen waren gehouden voor uitsluitend zang- en kamervogels, was de in 1898 door ‘Luscinia’ te ’s Gravenhage georganiseerde vogeltentoonstelling de eerste in Nederland van een vereniging van zang- en siervogelkwekers.

Hetgeen ‘Ornis’/’Avicultura’ vanaf 1883 hebben betekend voor de opkomst van het fokken van pluimvee ‘voor nut en genoegen’ zijn de zang- en volièrevogelkwekers schatplichtig aan ‘Luscinia’. Deze vereniging heeft de weg bereid voor de verdere ontwikkeling van de georganiseerde zang- en siervogelwereld in Nederland. Vanuit ‘Luscinia’ werden initiatieven genomen om het niveau van de kleur- en postuurkanariekweek op te vijzelen door via het cluborgaan ‘De Pluimgraaf’ en publicaties van met ‘Luscinia’ verbonden auteurs de toenmalige kennis over de kanariekweek en -rassen te verspreiden. Met het introduceren van Engels tentoonstellingsmateriaal probeerde ‘Luscinia’ haar tentoonstellingen een uniforme uitstraling te geven, hetgeen zo aansloeg dat het op het Engelse model gebaseerde tentoonstellingsmateriaal nog vele decennia standaard op de Nederlandse tentoonstellingen zou zijn. Last but not least organiseerde ‘Luscinia’, in 1901, in verenigingsverband de eerste wedstrijd voor zangkanaries, waarop zangkanaries individueel op hun zangkwaliteiten werden beoordeeld.

‘Luscinia’ was en bleef gedurende haar korte bestaan een vereniging van en voor de gegoede stand, waarin vooral interesse was voor het houden en kweken van dure Engelse postuurkanarierassen en exotische vogels. De vereniging bleek niet in staat te transformeren naar een organisatie waarin ook de vooral uit de ‘werkende klasse’ afkomstige en in aantal groeiende zangkanariekwekers zich thuis voelden. In 1906 waren de leden genoodzaakt ‘Luscinia’ te ontbinden. Ondanks haar maar negenjarig bestaan heeft ‘Luscinia’ wel de standaard gezet voor het concept van de 20^e eeuwse georganiseerde zang- en siervogelkweek.

Toen ‘Luscinia’ eenmaal over de dam was volgden er meer en met name in het eerste decennium van de 20^e eeuw groeide de populariteit van het houden en kweken van zang- en siervogels. Met de toename van het aantal vogelverenigingen en -tentoonstellingen ontstond ook een behoefte aan onderlinge samenwerking en werd in 1907 de ‘Nederlandschen Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden’ opgericht. Deze bond besloot het tijdschrift ‘De Kanarie’ te adopteren als het officiële bondsorgaan. Men zou dus kunnen stellen dat het concept van de georganiseerde zang- en siervogelliefhebberij, zoals dat in de 20^e eeuw zichtbaar was en tot op heden bestaat, zijn oorsprong vindt in de jaren ’90 van de 19^e eeuw en in het eerste decennium van de 20^e eeuw zijn beslag heeft gekregen.

De groei van de populariteit van het houden van zang- en siervogels in het eerste decennium van de 20e eeuw is grotendeels te danken aan de toenemende belangstelling voor het houden en kweken van kanaries, in het bijzonder zangkanaries. Zoals de postuurkanariekwekers naar Engeland keken als hun voorbeeld waren de zangkanariekwekers op Duitsland georiënteerd. Rond de eeuwwisseling waren in Nederland ‘zangkanarie’ en ‘harzer’ synoniemen.

Het kweken van zangkanaries was in Duitsland sterk gecommercialiseerd. Het werd daar beschouwd als een neveninkomstenbron. Kanaries werden gekweekt voor de markt, die o.m. in de Verenigde Staten van Amerika een gigantisch afzetgebied had. In deze tak van de ‘pluimveehouderij’ waren de harzers commercieel het interessantst. Harzers brachten op de markt het meeste geld op. Met de harzers drong vanuit Duitsland in Nederland ook de overtuiging binnen dat het kweken van zangkanaries uiterst lucratief kon zijn. De commercieel oninteressante Belgische waterslager kreeg dan ook in Nederland geen poot aan de grond. Het stijgen van de lonen van de ‘werkende man’ na de eeuwwisseling en de daling van de prijs van harzers gedurende het eerste decennium had tot gevolg dat het kweken van zangkanaries als bijverdienste voor een grotere groep binnen handbereik kwam.

De ontwikkelingen in de zangkanariekweek zijn in dit verband exemplarisch. De gedachte dat met het kweken van pluimvee ook voor de niet-agrariër geld te verdienen viel heeft niet alleen bijgedragen tot een groei van het aantal fokkers, maar ook voor sociale emancipatie van de pluimveewereld, in de breedst mogelijke zin van het woord. Was tot de eeuwwisseling het houden en fokken van exclusief pluimvee en zang- en siervogels alleen weggelegd voor de gegoede stand, gedurende het eerste decennium van de 20^e eeuw kwam deze bezigheid tot ‘nut en genoegen’, voornamelijk dankzij het ‘nut’, binnen het bereik van inkomensgroepen waarvoor het houden en fokken van vogels een decennium eerder nog veel te kostbaar was.

Het ontstaan en de opkomst van de georganiseerde zang- en siervogelkweek in Nederland kunnen niet los worden gezien van het commerciële aspect dat met het kweken van zang- en siervogels, i.h.b. zangkanaries, verbonden was. De vogelverenigingen en vogeltentoonstellingen waren daarbij van cruciaal belang.

Vanaf de introductie van het fenomeen in de Europese samenlevingen, in de 18^e eeuw, kunnen we aan een tentoonstelling drie aspecten onderscheiden: Tentoonstellingen waren bedoeld als evenementen waarop vakmanschap getoond en informatie en nieuwe ideeën/technologieën uitgewisseld konden worden. De aan tentoonstellingen verbonden wedstrijden waren vooral bedoeld om verhoging van kennis en kunde te stimuleren. Tenslotte, was deelname aan een tentoonstelling, en in het bijzonder wanneer een prijs werd behaald of een eervolle vermelding werd verkregen, een podium voor naamsbekendheid, die daarna in klinkende munt kon worden omgezet. Deze aspecten zouden ook in de loop van de 19^e eeuw niet verdwijnen, integendeel, de sedert de Franse Tijd in Nederland georganiseerde, met kunst, nijverheid en de agrarische sector verbonden, tentoonstellingen hadden altijd een informatief, competitief en commercieel aspect. De door achtereenvolgens het ‘Zoölogisch -Botanisch Genootschap’, de pluimveeverenigingen ‘Ornis’/ ’Avicultura’ en hun navolgers en de verenigingen van zang- en siervogelkwekers georganiseerde tentoonstellingen vormden hierop geen uitzondering. De in de laatste decennia van de 19^e eeuw georganiseerde pluimveetentoonstellingen en later ook de vogeltentoonstellingen en wedstrijden voor zangkanaries werden zeker ook beschouwd als ‘markt’, waarop vogels konden worden omgezet in klinkende munt en de jurybeoordeling de verkoopwaarde bepaalde. Zang- en siervogelkwekers konden de door hen gekweekte vogels alleen maar goed te gelde maken via een door een vereniging georganiseerde tentoonstelling. Daar kregen de vogels hun verkoopwaarde en daar werd de voor lucratieve nering onmisbare naamsbekendheid verkregen. De groei van het aantal vogelverenigingen in het eerste decennium van de 20^e eeuw wordt daarom niet zozeer verklaard door de groeiende behoefte om elkaar als hobbyist te ontmoeten, maar is veeleer het gevolg van het verlangen om de met de kwekerij verworven jonge vogels te gelde te maken.

Organiseerden de zang- en volièrekwekers in Nederland zich met name na de eeuwwisseling, in de ons omringende landen, Engeland, België en Duitsland, had dit proces al enige decennia eerder plaatsgevonden. De oorzaken van dit grote tijdsverschil moeten nog nader onderzocht worden, maar de sleutel voor het antwoord zou wel eens gevonden kunnen worden bij de commercialisering van de kanarieteelt. Wanneer zou blijken dat het kweken van kanaries in genoemde landen al veel eerder als een bron van neveninkomsten kon worden beschouwd en de commerciële kanarieteelt daar veel eerder tot stand kwam, zou dat niet alleen een verklaring kunnen zijn voor het feit dat in de ons omringende landen het kweken van kanaries eerder transformeerde van een bezigheid van de elite naar die van de ‘werkende klasse’, maar ook het zich verenigen in organisaties en het organiseren van tentoonstellingen daardoor veel eerder tot stand kwam dan in Nederland.

Hoewel de ontwikkelingen van de zang- en siervogelhouderij in de 20^e eeuw buiten het bestek van deze studie vallen wijzen alle tekenen er op dat tot op de dag van vandaag ontspanning en financieel gewin in de vogelliefhebberij hand in hand gaan. Het streven om het gefokte pluimvee om te kunnen zetten in klinkende munt verklaart niet alleen de opkomst van de pluimveeverenigingen en –tentoonstellingen in de laatste decennia van de 19^e eeuw; het verschaft ons ook inzicht omtrent de achtergronden van de opkomst van de zang- en siervogelkwekerij vanaf de eeuwwisseling. Dat ook anno 2020 het vogels kweken, tentoonstellen en verhandelen niet los van elkaar gezien kunnen worden blijkt wel uit een recente publicatie in ‘Onze Vogels’. In augustus 2019 publiceerde Albert Zomer, vice voorzitter van zowel de ‘Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers’ als ‘COM Mondial’, in het door de NBvV uitgegeven tijdschrift een artikel waarin hij de vraag stelde ‘Heeft deelnemen aan COM of andere shows zin?’ Deze vraag wordt door Albert Zomer bevestigend beantwoord en zijn motivatie daarvoor zou kunnen worden samengevat met het oogmerk waarmee in 1886 de vereniging ‘Avicultura’ werd opgericht: zowel tot nut als tot genoegen.³⁴⁸

Bijlage 1 - Overzicht bij 'Nederlandsche Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden' aangesloten verenigingen 1914-1915 (niet volledig)

In 'De Kanarie' vermelde vogelverenigingen gedurende de periode nov. 1914 - juli 1915

Plaats	Naam vereniging	Oprichting	Bron info/oprichting: 'De Kanarie'
Amsterdam	Kanaria Amsterdam
Amsterdam	Eerste Amsterdamsche Vereeniging van Kanarievrienden
Arnhem	Eerste Arnhemsche Vereeniging van Kanariekweekers
Breda	Eerste Bredasche Kanarie Vereeniging
Deventer	Deventer Vereeniging van Kanarieliefhebbers
Enschede	Kanaria Enschede
s -Gravenhage	s Gravenhaagsche vereeniging 'De Kanarievogel'	Opgericht: 10 februari 1910	26 november 1914-p. 192
Groningen	Vereeniging van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden 'Het Noorden'
Groningen	Vereeniging 'Voor Mekaar'
Haarlem	Eerste Haarlemsche Vereeniging van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden
s-Hertogenbosch	s-Hertogenbosche Vereeniging 'De Kanarievogel'
Leeuwarden	Kanarievereeniging voor Leeuwarden en Omstreken 'Onderling Genoegen'	Kon. Goedgekeurd: 13 mei 1910	7 januari 1915-p. 239
Nijmegen	Nijmeegsche Vereeniging van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden	Kon. Goedgekeurd: 13 augustus 1910	26 november 1914-p. 192
Oosterhout	Eerste Oosterhoutsche Kanarie- en Vogelvrienden-Vereeniging
Roermond	Eerste Roermondsche Vereeniging 'Kanarie-Veredeling'
Roermond	De Kanarievrienden'
Rotterdam	Kanaria Rotterdam
Venlo	Vereeniging Kanaria Venlo
Woensel	Vereeniging van Kanariekweekers 'Wij trachten naar het beste'

Elders aangetroffen namen van vogelverenigingen voor 1915
Gestel	Meierijsche Kanariebond 'St Jozef'		De Zuid Willemsvaart, 12 oktober 1910
Helmond	Kweekersgenoegen'		De Zuid Willemsvaart, 26 oktober 1907
Helmond	Kanarievogel-Vereeniging 'Vooruitgang zij ons doel'		De Zuid Willemsvaart, 11 januari 1911
Mierlo-Hout	Vereeniging van Kanarieliefhebbers 'Onze Gevleugelde Vrienden'		De Zuid Willemsvaart, 7 december 1912
Tilburg	Tilburgsche Vogelclub		Prov. Noordbr. en 's Hertogeb. Crt, 22 sept. 1911

Eind 1914 telde de 'Nederlandsche Bond van Kanarieliefhebbers en Vogelvrienden' ca. 500 leden			19 november 1914-p. 184
De Nederlandse tak van de 'Wereldbond' (‘Weltbund der Kanarienzüchter und Vogelfeunde’) telde eind 1914 ca. 100 individuele leden			19 november 1914-p. 184
Het is mogelijk dat kwekers van beide lid waren. Nederland had dus ca. 1915 max. ca. 600 georganiseerde zang- en siervogelkwekers, excl. leden pluimveeverenigingen

‘Luscinia’ krijgt navolgers
282. De Peel- en Kempenbode, 7 maart 1900 en 4 april 1900.
283. Zie Bijlage 1.
284. Tilburgsche Courant, 9 februari 1905; Venloosch Nieuwsblad, 23 februari 1907.
285. Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant, 31 maart 1902, 25 januari 1904.
286. Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant, 31 maart 1902 en 8 april 1902; Tilburgsche Courant, 3 en 10 april 1902.
287. Nieuwe Tilburgsche Courant, 9 en 15 november 1902; Provinciale Noordbrabantse en ’s Hertogenbossche Courant, 24 december 1902; Tilburgsche Courant, 1 januari 1903; Nieuwe Tilburgsche Courant, 2 januari 1903.
288. Provinciale Noordbrabantse en ’s Hertogenbossche Courant, 12 en 25 januari en 2 februari 1904; Nieuwe Tilburgsche Courant, 18 januari 1904; Tilburgsche Courant, 4 februari 1904.
289. Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant, 7 februari 1905; Tilburgsche Courant, 9 februari 1905.
290. Provinciale Noordbrabantse en ’s Hertogenbossche Courant, 13 oktober 1904, 20 december 1904 en 9 januari 1905.
291. Pluim, A., Onze Harzervogels. In: Onze Vogels, Jaargang 1984, pp. 506-507. Venloosch Nieuwsblad, 15 november 1906.
292. Venloosch Nieuwsblad, 14 augustus, 22 september, 18 oktober, 15 november, 1, 4 en 15 december 1906; Venloosche Courant, 29 december 1907.
293. Venloosche Courant, 7 december 1907.
294. De Telegraaf, 14 oktober 1903.
295. Rotterdamsch Nieuwsblad, 22 december 1903; Het Nieuws van den Dag, 30 december 1903.
296. Het Nieuws van den Dag, 22 oktober 1904, 28 december 1904.
297. Pluim, A., Onze Harzervogels. In: Onze Vogels, Jaargang 1984, pp. 506-507.
298. Arnhemsche Courant, 29 maart 1905, 3 november 1905, 16 en 18 december 1905; Tubantia, 27 december 1906; Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 5 januari 1907. Van 8 t/m 10 januari 1909 organiseerde de ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’ een Internationale tentoonstelling voor kanaries en zang- en siervogels in de concertzaal van de ‘Buitensociëteit’ te Arnhem. (Apeldoornsche Courant, 28 oktober 1908)
299. Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant, 19 december 1907, 15 december 1908; Algemeen Handelsblad 14 december 1908.
300. Tubantia, 22 december 1906; Het Nieuws van den Dag, 15 januari 1907. De ‘Geldersche Vereeniging van Vogelvrienden’, ‘Kanaria’ te Vlaardingen en de ‘Eerste Amsterdamsche Vereeniging van Kanarievrienden’ ondersteunden de zustervereniging te Hengelo ieder afzonderlijk met het schenken van een zilveren medaille als ereprijs. (Het Nieuws van den Dag, 15 januari 1907) .
301. Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 10 februari 1907, 21 maart 1907, 24 augustus 1907, 14 november 1907 en 25 december 1907; Tubantia, 27 augustus 1907: De Peel en Kempenbode, 28 december 1907.
302. Arnhemsche Courant, 14 februari 1908.
303. Het Nieuws van den Dag, 8 februari 1907, 23 december 1907; Algemeen Handelsblad, 21 oktober 1909 en 8 januari 1910; Het Nieuws van den Dag, 17 december 1909, 8 januari 1910.
304. Het Nieuws van den Dag, 15 januari 1907.
305. Ibidem.
306. Rotterdamsch Nieuwsblad , 9 maart 1908, 7 december 1910.
307. Kanarie’, ‘De, bundel, o.c., 24 december 1914, p. 224. Haagsche Courant, 24 januari 1916, 18 januari 1917; De Tijd, 17 december 1917. Overigens zag in Leiden, eveneens een grote stad in het westen des lands, pas in februari 1924 de eerste vogelvereniging het levenslicht. Na de oprichtingsvergadering telde de ‘Eerste Leidse Kanarie-Vereeniging ‘De Zanger’ 11 leden. Toen de club eind december 1924 haar eerste onderlinge wedstrijd organiseerde stonden 27 leden ingeschreven. Dat niet eerder dan in 1924 te Leiden een vogelvereniging ontstond is overigens wel opmerkelijk, omdat in de ‘Sleutelstad’ al geruime tijd een pluimveevereniging actief was. De ‘Leidsche Pluimveevereniging’ werd waarschijnlijk in het voorjaar van 1908 opgericht. Op de oprichtingsvergadering schreven 33 leden zich in. In maart 1909 werd de eerste tentoonstelling georganiseerd. Tijdens de eerste jaarvergadering in oktober 1909, telde de vereniging 120 leden. Tijdens het eerste verenigingsjaar werd al een ‘afdeeling postduiven’ opgericht, die in oktober 1909 18 leden had. (Leidsch Dagblad, 9 juli en 19 december 1908 (ledenvergaderingen), 29 januari 1909 (1^e tentoonstelling), 9 oktober 1909 (verslag 1^e jaarvergadering) , 6 november 1924, 30 december 1924.)
308. Nederlandsche Staatscourant, 21 januari 1904; Het Nieuws van den Dag, 18 februari 1904, 18 maart 1904; De Zuid Willemsvaart, 19 maart 104. Zie ook noot 223 en daarbij behorend tekstfragment.
309. Meer, J. v. d., Ingezonden. In: ‘De Kanarie’, bundel, o.c.,19 november 1914, p. 184.
310. Zie ook Bijlage 1.

Tijdschriften, koepelorganisaties, kanaries en sociale emancipatie
311. Pluim, A., Onze Harzervogels. In: Onze Vogels, Jaargang 1984, pp. 506-507.
312. Hoogstwaarschijnlijk was dit een zangkanarievariant die in het ‘Land van Herve’ heel populair was. De streek, die het ‘Land van Herve’ wordt genoemd, ligt in Wallonië, ten oosten van Luik, tussen de grens met Zuid Limburg en de rivier de Vesder. Aangenomen wordt dat met name in de regio Luik men zich op het houden en kweken van de ‘Herfschen’ toelegde. Kenmerken van het lied van deze zangkanarievariant zijn mij onbekend.
313. Noorduyn, C.L.W., De Kanarie in zijn verschillende rassen. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., Jaargang 1899, passim
314. Venloosch Nieuwsblad, 23 februari 1907 .
315. Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 14 november 1907; Venloosch Nieuwsblad, 28 december 1907; Nieuwe Venlosche Courant, 28 augustus 1909; Pluim, A., Onze Harzervogels. In: Onze Vogels, Jaargang 1984, pp. 506-507.
316. Plokker, J., Revolutie in de zangkast. Deel 2: Harzers. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2015, pp. 16-44. Op grond van de teneur van diverse artikelen in ‘De Kanarie’ in jaargang 1915 heeft er tussen 1910 en 1914 een verwijdering plaatsgevonden tussen de ‘Nederlandsche Bond’ en de ‘Wereldbond’. Eind 1914 hadden de bij de Nederlandse Bond aangesloten verenigingen in totaal ca. 500 leden en waren er ca. 100 individuele leden aangesloten bij de Nederlandse tak van de Wereldbond. (‘De Kanarie’, bundel, o.c, 19 november 1914, p. 184.)
317. Plokker, J., Revolutie in de zangkast. Deel 2: Harzers. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2015, pp. 16-44; Pluim, A., Onze Harzervogels. In: Onze Vogels, Jaargang 1984, pp.506-507. ‘‘De Kanarie’, bundel, o.c , 1 april 1915, pp. 337-338; 8 april 1915, pp. 349; 15 april 1915, p. 363.
318. Zie Bijlage 1.
319. Vlaardingsche Couant, 1 maart 1893; Arnhemsche Courant, 8 maart 1893. Plokker, J., Oud Nieuws – Big Business in de Harz, over het verband tussen de export van kanaries naar de VS en het ontstaan van de harzer. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2016, jaargang, nr. 1, pp. 14-35.
320. Het Nieuws van den Dag, 14 december 1901.
321. Noorduyn, C.L.W., De Kanarie in zijn verschillende rassen, o.c., pp. 9-13, 16a. Verslag van de tentoonstelling van de Ver. Avicultura, afd. ‘Luscinia’. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., 23 februari 1900, pp. 123-124; Correspondentie. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., 9 maart 1900, p. 156; Boekeren, W. van, Nog iets over het kweeken van fraaie Kanarievogels. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., 24 augustus 1900, p. 513. Losecaat van Nouhuijs, G., De Kanarie en zijn kunstmatige kleuring. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., 13 april 1900, p. 236; Provinciale Drentsche en Asscher Courant, 3 december 1878; Het Nieuws van den Dag, 28 juni 1882; Een van de eerste keren dat kanaries met een ‘hooge oranje kleur’ op een Nederlandse tentoonstelling te zien waren, zie De Tijd, 9 april 1880.
322. Pluimgraaf’, ‘De, ed. G. Stoop, o.c., 5 januari 1900, p. 3.
323. Noorduyn, C.L.W., De Kanarie in zijn verschillende rassen, o.c.
324. Quarles van Ufford, L.J., De tentoonstelling in het Alexander Paleis van de L. & P.O.S. te Londen. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., Jaargang 1899, passim.
325. Haagsche Courant, 22 november 1898; Nieuwe Vlaardingsche Courant, 23 november 1898; Het Nieuws van den Dag, 24 november 1898; Bolman, D.H., Verslag van den Penningmeester In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., 22 juni 1900, pp. 394-395.
326. Noorduyn, C.L.W., De Kanarie in zijn verschillende rassen. In: ‘De Pluimgraaf’, ed. G. Stoop, o.c., jaargang 1899, passim.
327. Noorduyn, C.L.W., De Kanarie in zijn verschillende rassen., o.c..
328. Algemeen Handelsblad, 26 oktober 1901, Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant, 21 maart 1902; ‘Interview’ met zangkanarie in Het Nieuws van den Dag, 16 november 1901; Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 25 december 1907.
329. Nieuwe Tilburgsche Courant, 23 februari 1901.
330. Algemeen Handelsblad, 13 maart 1901; Het Nieuws van den Dag, 14 maart 1901.
331. Algemeen Handelsblad, 4 en 15 mei 1901; De Telegraaf, 15 mei 1901; Het Nieuws van den Dag, 18 mei 1901; Mombarg, Bert, Houden van kippen, o.c., pp. 50-51.
332. Algemeen Handelsblad, 27 augustus 1901 (Zuid Holland); Leeuwarder Courant, 11 september 1901 (Friesland).
333. Provinciale Noordbrabantse en ’s Hertogenbossche Courant, 26 november 1907; Algemeen Handelsblad, 4 januari 1908; Nieuwsblad van het Noorden, 12 en 19 januari 1908.
334. Plokker, J. Oud Nieuws – Big Business in de Harz, over het verband tussen de export van kanaries naar de VS en het ontstaan van de harzer. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, februari 2016, pp. 14-35.
335. Nieuwe Venloosche Courant, 16 oktober 1909.
336. Vert. ‘Van idealisme kan in geen geval nog sprake zijn; het kweken van kanaries op deze schaal bestempelt de kanarieteelt volledig tot een inkomstenbron.’ Russ, Karl. Der Kanarienvogel, Magdeburg, 1906, 11^e druk, p. 224.
337. Pluimgraaf’, ‘De, ed. G. Stoop, o.c.,, Jaargang 1899, passim.
338. Het Nieuws van den Dag, 28 december 1904.
339. Tretter, Ludwig, Lehrbuch für Gesangkanarienzüchter, Preisrichter und Vereine. Altenburg, 1914, pp. 154, 160; Russ, Karl. Der Kanarienvogel, Magdeburg, 1906, 11^e druk, p. 211; Der Harzer Roller, Handbüch über die Zucht der Edlen Kanariensänger, Uitgave DKB, 1986, pp. 17-18; Nieuwe Venlosche Courant, 16 oktober 1909.
340. Nieuwe Venlosche Courant, 16 oktober 1909.
341. ‘Pluimgraaf’, ‘De, ed. G. Stoop, o.c., Jaargang 1899, passim.
342. Velden, Sjaak van der, Lonen bij de dekenfabriek van Zaalberg in Leiden, 1896-1902, o.c., p. 60.
343. De arcering is van de auteur. J.P.
344. Dit bedrag kwam ca. 1910 overeen met ca. 1-1½ maandsalaris van een geschoold industriearbeider. Een ‘13^e maand’ dankzij de kanaries was in veel huishoudens uiteraard bijzonder welkom.
345. Nieuwe Venlosche Courant, 16 oktober 1909.
346. Het Nieuws van den Dag, 5 januari 1905; Provinciale Noordbrabantse en ’s Hertogenbossche Courant, 9 januari 1905.
347. Zomer, A., Heeft deelnemen aan COM of andere shows zin? In: Onze Vogels, editie augustus 2019, p. 34.

Stuifmeelpollen als voedingssupplement
De lezer zal het nijvere bijenvolkje vast en zeker wel eens hebben gade geslagen. Wanneer een bij met onvermoeibare ijver de afzonderlijke bloemen bezoekt om de honing te verzamelen, volstrekt zich tegelijkertijd een tweede inzameling, want de pootjes strijken daarbij over het stuifmeel dat er in kleine klompjes aan blijft hangen, zodat er een soort van gele laarsjes ontstaan. Deze verzamelde stuifmeelkorrels vormen de pollen van de plant. Bijenhouders zijn meestal goede waarnemers en zo zijn zij op de gedachte gekomen deze pollen, of stuifmeelballetjes, bij wijze van proef te verzamelen en bij ongunstig weer aan de bijen te voeren. En wat bleek nu? De bijen die dit stuifmeelvoedsel in ruime mate kregen, waren na acht tot tien generaties groter, sterker, gezonder en bouwden zelfs grotere honingraatcellen. Ook hun tong werd naar verhouding langer, waardoor zij zelfs nectar uit planten konden halen, die voor gewone bijen niet toegankelijk waren.
Dit bracht de imker ertoe wat meer aandacht aan het stuifmeel te besteden. Men ging proeven doen, waarbij ook muizen aanvullend met stuifmeel werden gevoed. Dit leidde ertoe dat bij deze muizen de vatbaarheid voor ziekten sterk verminderde, de vruchtbaarheid zienderogen toenam, de vacht glanzend en gezond werd en er geen huidziekten meer voorkwamen. De vitaliteit van de diertjes nam toe en hun levensduur werd langer. Het stuifmeel werd derhalve nog grondiger onderzocht. De analyse toonde aan dat stuifmeel zeer rijk aan vitaminen is en vrijwel alle mineralen en spoorelementen bevat die voor mens en dier van levensbelang zijn.
Uit proeven bij mensen is gebleken dat stuifmeel, via de geslachtsklieren, alle endocriene klieren beïnvloedt. Mensen die zich moe en afgetobd voelen kunnen vaak wat fitter worden door bij hun ontbijt een halve theelepel stuifmeel, of pollen complex, in te nemen. Stuifmeel is ook een uitstekend hulpmiddel bij verlaagde bloeddruk.

Stuifmeel als voedingssupplement in vogelvoeding
Veel kwekers gebruiken pollen in hun krachtvoer, maar om de pollen door het krachtvoer te mengen lossen ze dit op in water. De bolletjes pollen vallen dan makkelijk uiteen. Maar de werking van deze pollen is nu minimaal! Als u pollen door het krachtvoer wil mengen moet u de zuurgraad (PH waarde) in het oplossende vocht verhogen. Gebruik daarom dezelfde hoeveelheid vocht, maar doe er eens wat appelazijn bij of gebruik een natuurproduct met een hoge zuurgraad. Als ik mijn kracht/eivoer maak dan doe ik op twintig eetlepels pollen twee eetlepels appelazijn en de rest lauw water.
Tenslotte nog een tip voor iemand die na het lezen van dit artikel ook stuifmeelpollen aan zijn krachtvoer zou willen toevoegen: Verander uw voersamenstelling niet tijdens de kweek, maar probeer dit eens uit op een klein aantal van uw vogels, zodat u beter het resultaat kunt bekijken!

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2008, nr. 2, pp. 3-4.

	2017	2018	2019
	%	%	%

Huishoudens met huisdieren	51	49	47,7

Katten	23,9	23,8	23,4
Honden	18,9	18,4	17,8
Siervissen	9,2	7,8	7,2
Vijvervissen	6,1	5,8	5
Konijnen	6	4,8	3,8
Zang- en siervogels	4,9	4,8	5,3
Knaagdieren	4,8	4,1	3,1
Pluimvee	2,9	2,8	2,6

Percentage huishoudens met zangvogels van percentage huisdierenbezitters	9,6	9,8	11,1

Organisatie:	ANBvV	COM	AUS (Eng.)	NZl (Eng.)	VS (Eng.)
Holrol	27	27	10	12	18
Knor	27	27	10	12	18
Waterrol	27	27	5	5	9
Schokkels	18	18	6	9	12
Kloeken i.a.v. *	18	-	-	-	12
Kloekenrol	-	-	9	9	-
Kloeken (afgezet)	-	18	9	12	-
Waterkloeken	-	-	9	9	-
Klingelkloeken	-	-	3	-	-
Holklingels	18	18	6	9	12
Fluiten	18	18	6	6	9
Diep bobbelende watertoer	-	-	5	5	-
Klingels	3	3	2	2	3
Klingelrol	3	3	2	2	3
Klankbeeld/Indruk	9	9	10	8	4
Totaal (sub)	-	-	100	100	100

Waardevermindering	-/-	-/-	-/-	-/-	-/-
Ophaal	3	3	3	3	3
Zwieren	3	3	-	-	6
Slechte klingels	3	3	6	6	6
Slechte fluiten	3	3	6	6	6
Neustoeren	3	3	6	6	6
Slechte watertoeren	3	3	-	-	3
Slechte kloektoeren	3	3	6	6	6
Slechte roepen	-	-	6	6	-
Foutieve opvoering	-	-	-	5	-
Maximaal	99	90	100	100	100

Organisatie:	LSH	FED	KBS	DKB	NZRC	RCS	NWRC	OIRE	DRCA
	Nld	Nld	Be	Dld	NZl	Aus	VS	VS	Can
Inschrijfgeld per vogel	€ 2,50	€ 1,85	€ 1,50	€ 3,75	€ 0,40	€ 0,35	€ 1,10	€ 1,85	€ 1,65

Hohlrolle	60 Anteile
Kollerrolle	60 Anteile
Gluckrolle	50 Anteile
Lachrolle	50 Anteile
Knorrolle	45 Anteile
Knatter-Knorre	45 Anteile
Klingelrolle	40 Anteile
Wasserrolle	30 Anteile
Knarrolle	30 Anteile
Schwirrolle	10 Anteile
Lispelrolle	10 Anteile ¹⁰

Hohlrolle	7 Punkte
Knorre	5 Punkte
Schockel	5 Punkte
Koller	4 Punkte
Hohlklingel	3 Punkte
Wasserrolle	3 Punkte
Kollernde Wasserrolle	3 Punkte
Wasserglucke	3 Punkte
Klingelrolle	2 Punkte
Klingel	2 Punkte
Pfeifen	2 Punkte
Schwirre	2 Punkte
Glucken einfach	2 Punkte

Für Reinheit	8 Punkte
Für Zug und Verbindung	4 Punkte¹²

Holrol	9 punten
Koller	9 punten
Knorren	9 punten
Waterrol	9 punten
Schokkel	9 punten
Kloeken (in alle vormen)	9 punten
Fluiten	6 punten
Holklingel	6 punten
Klingel	3 punten
Klingelrol	3 punten
Klankbeeld	6 punten

	stammen		stellen		enkelingen		totaal
	aantal	percent.	aantal	percent.	aantal	percent.	aantal	percent.
NG-120 pnt.	19	8,6 %	12	23,1 %	4	8,2 %	35	10,9 %
121-130 pnt.	23	10,5 %	10	19,2 %	5	10,2 %	38	11,8 %
131-140 pnt.	61	27,7 %	10	19,2 %	18	36,7 %	89	27,7 %
> 140 pnt.	117	53,2 %	20	38,4 %	22	44,9 %	159	49,5 %
Totaal	220	100,0%	52	99,9 %	49	100,0 %	321	99,9 %

146-150 pnt.	63	28,6 %	8	15,4 %	6	12,2 %	77	24,0 %
> 150 pnt.	5	2,3 %	2	3,8 %	1	2,0 %	8	2,5 %
> 145 pnt.	68	30,9 %	10	19,2 %	7	14,2 %	75	26,5 %

Waterslager	Waterroller

Nachtegaalzanger	Harzerachtige zangstructuur
Geslagen zangstructuur	Rollende zangstructuur

Krachtige, expressieve, zang	Ingetogen zang
Kort aangehouden toeren	Lang aangehouden toeren
Abrupte overgang van de ene in andere toer	Toeren vloeien in elkaar over
Metalliek klinkende toeren	Nauwelijks metalliek klinkende toeren
Toeren met medeklinker ‘k’ zijn prominent aanwezig. ‘k’ wordt krachtig uitgesproken	Toeren met medeklinker ‘k’ zijn aanwezig, maar worden veel minder krachtig uitgesproken

	voldoende	goed	zeer goed
België	1-4 punten	5-8 punten	9-12 punten
Nederland	1-12 punten	13-24 punten	25-36 punten

Organisatie:	LSH	FED	KBS	DKB	NZRC	RCS	NWRC	OIRE	DRCA
	Nld	Nld	Be	Dld	NZl	Aus	VS	VS	Can
Klasse EK	ja	ja	ja	ja	ja	ja	ja	ja	ja
Klasse OV	nee	nee	ja	nee	ja	ja	ja	ja	ja*
Klasse OK	nee	nee	ja	nee	ja	ja	ja	ja	ja*
Klasse AK/AP	nee	nee	ja	nee/ja	nee	nee	nee	nee	nee

Overzicht

Artikelen Contactblad

- Plokker, Jaap, Knorren en Chorren. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie juni 2005, 21e jaargang, nr. 2, pp. 5-9.

- Plokker, Jaap, Overdenkingen bij de nieuwe keurlijst voor waterslagers. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2007, 23e jaargang, nr. 3, pp. 3-20.

- Plokker, Jaap, Opnieuw gewikt en gewogen. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2007, 23e jaargang, nr. 3, pp. 23-27.

- Plokker, Jaap, De nieuwe keurlijst voor waterslagers: waar gaan we in het nieuwe jaar naar toe? In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2008, 24e jaargang, nr. 1, pp. 16-20.

- Plokker, Jaap, Nachtegalen In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2008, 24e jaargang, nr. 2, pp. 5-14.

- Plokker, Jaap, De nieuwe keurlijst vanuit Belgisch perspectief. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2008, 24e jaargang, nr. 2, pp. 16-28.

- Plokker, Jaap, Klokkende waterslag vanuit Nederlands perspectief. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie september 2008, 24e jaargang, nr. 3, pp. 31-32.

- Plokker, Jaap, Bollende waterslag: al 70 jaar een twistpunt. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2009, 25e jaargang, nr. 2, pp. 13-19.

- Plokker, Jaap, Pleidooi voor aanscherping keurcriteria ten faveure van de zuiverheid van het waterslagerlied. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie september 2009, 25e jaargang, nr. 3, pp. 7-15.

- Plokker, Jaap, Revolutie in de zangkast, ontwikkelingen in de zangkanariesport 1970-2010 "deel 1 - waterslagers". In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2011, 27e jaargang, nr. 1, pp. 15-30.

- Plokker, Jaap, Het lied van de waterslager. Deel 1 : Zangtheoretische begrippen. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2011, 27e jaargang, nr. 2, pp. 16-28.

- Plokker, Jaap, Het lied van de waterslager. Deel 2 : Hoofd- of watertoeren. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2012, 28e jaargang, nr. 1, pp. 30-31.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis. Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager - Inleiding. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2016, 32e jaargang, nr. 2, pp. 16-18.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis. Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager - Deel 1: Gedragsmanipulatie - "Konstige Kanarie-Vogels". In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2016, 32e jaargang, nr. 2, pp. 19-31.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis: Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 2a - Zangmanipulatie - 'Spreken als een Mensch'. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2016, 32e jaargang nr.3, pp. 23-31.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis: Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 2b - Zangmanipulatie - 'Geleerde Kanarie - Vogels'. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2017, 33e jaargang nr.2, pp. 3-35 en editie september 33e jaargang nr. 3, pp. 3-7.

- Plokker, Jaap, Een roller kan geen slager zijn. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2017, 33 jaargang, nr.1 pp. 23-33. Plokker, Jaap, Een roller kan geen slager zijn - Terugblik. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2017, 33 jaargang, nr.3 pp. 8-13.

- Plokker, Jaap, Nachtegalen luisteren in 'Meijendel'. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2019, 35e jaargang, nr. 2, pp. 3-8.

- Plokker, Jaap, Klok, Gloek & Wloeb. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie maart 2020, 36e jaargang, nr. 2, pp. 15-22.

- Plokker, Jaap, Teamwork of Einzelgängers. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie maart 2020, 36e jaargang, nr. 2, pp. 23-32.

- Plokker, Jaap, Balans. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2021, 37e jaargang, nr. 1, pp. 11-28.

- Posthouwer, Corrina, Mijn kweek met waterslagers. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2010, 26e jaargang, nr. 2, pp. 25-29.

- Uittebroek, Benny, Waterslag. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie september 2008, 24e jaargang, nr. 3, pp. 21-30.

- Zonderop, Jan, Knorren en Chorren in herhaling. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2006, 22e jaargang, nr. 1, pp. 6-8.

Algemeen

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2008, nr. 1, pp. 22-22.

-0-

Het fokken van zangkanaries en wetenschappelijk onderzoek

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2009, nr. 3, pp. 38-49.

Tussen tulpen en de zee

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2012 nr. 1, pp. 32-37. TOP

Ode aan de nachtegaal, een boekbespreking

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Aria’s zingende goudvinken door Jaap Plokker

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2006, nr. 2, pp. 7-11.

Feit, fictie en veronderstelling in de geschiedenis van de kanarieteelt

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Jean de Bethencourt

Jean de Bethencourt (vervolg)

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Olfert Dapper

Foto. Titelpagina van ‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense Eylanden, enz.’ (Foto Jaap Plokker)

In zijn beschrijving van het vogelleven op Tenerife schrijft Dapper o.m.: ‘Men heeft er Kanari-vogels, Quakkelen, Patrijzen, groter dan d’onze, en zeer schoon; grote Hout-duiven, Tortel-duiven, Kraeien en zomtijts komen van de kust van Barbarye Valken oversteken.’5

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Dr. Karl Russ en zijn navolgers, een kritische literatuurstudie

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Frans Vogelaer

Advertentie

Advertentie

Advertentie

12. Blagrave, Joseph, The Epitome of the Art of Husbandry, London 1675, pp. 106-107, 114. (Inventarisnummer Kon. Bibliotheek: KW 1113 F 4)

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Kanarieteelt in Engeland in de 17e eeuw: Blagrave, Willughby, Ray & Cox

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Huiskamerkanaries in de Nederlanden in de 16e eeuw

Resultaten

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Petrus Nylant en Jan van Hextor.

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Kanariehandel in de 16e eeuw vanuit West-Europees perspectief /

- Plokker, Jaap, Knorren en Chorren. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie juni 2005, 21^e jaargang, nr. 2, pp. 5-9.

- Plokker, Jaap, Overdenkingen bij de nieuwe keurlijst voor waterslagers. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2007, 23^e jaargang, nr. 3, pp. 3-20.

- Plokker, Jaap, Opnieuw gewikt en gewogen. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2007, 23^e jaargang, nr. 3, pp. 23-27.

- Plokker, Jaap, Het lied van de waterslager. Deel 1 : Zangtheoretische begrippen . In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2011, 27e jaargang, nr. 2, pp. 16-28.

- Plokker, Jaap, Het lied van de waterslager. Deel 2 : Hoofd- of watertoeren . In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2012, 28e jaargang, nr. 1, pp. 30-31.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis. Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager - Inleiding . In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2016, 32e jaargang, nr. 2, pp. 16-18.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis: Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 2a - Zangmanipulatie - 'Spreken als een Mensch'. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2016, 32^e jaargang nr.3, pp. 23-31.

- Plokker, Jaap, Geschiedenis: Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 2b - Zangmanipulatie - 'Geleerde Kanarie - Vogels'. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2017, 33^e jaargang nr.2, pp. 3-35 en editie september 33e jaargang nr. 3, pp. 3-7.

- Plokker, Jaap, Een roller kan geen slager zijn. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2017, 33 jaargang, nr.1 pp. 23-33.
Plokker, Jaap, Een roller kan geen slager zijn - Terugblik. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2017, 33 jaargang, nr.3 pp. 8-13.

- Plokker, Jaap, Nachtegalen luisteren in 'Meijendel'. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2019, 35^e jaargang, nr. 2, pp. 3-8.

- Plokker, Jaap, Klok, Gloek & Wloeb. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie maart 2020, 36^e jaargang, nr. 2, pp. 15-22.

- Plokker, Jaap, Teamwork of Einzelgängers. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie maart 2020, 36^e jaargang, nr. 2, pp. 23-32.

- Plokker, Jaap, Balans. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2021, 37^e jaargang, nr. 1, pp. 11-28.

- Posthouwer, Corrina, Mijn kweek met waterslagers. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie mei 2010, 26^e jaargang, nr. 2, pp. 25-29.

- Zonderop, Jan, Knorren en Chorren in herhaling. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2006, 22^e jaargang, nr. 1, pp. 6-8.

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2012 nr. 1, pp. 32-37.

TOP

Aria’s zingende goudvinken

door Jaap Plokker

In zijn beschrijving van het vogelleven op Tenerife schrijft Dapper o.m.: ‘Men heeft er Kanari-vogels, Quakkelen, Patrijzen, groter dan d’onze, en zeer schoon; grote Hout-duiven, Tortel-duiven, Kraeien en zomtijts komen van de kust van Barbarye Valken oversteken.’⁵

Huiskamerkanaries in de Nederlanden in de 16^e eeuw

Kanariehandel in de 16^e eeuw vanuit West-Europees perspectief /